اقتصاد دانش بنیان

رسيدن به توسعه پايدار يکي از چشم‌اندازهاي برنامه بيست‌ساله کشور است و يکي از راهکارهاي آن دستيابي به علم و فناوري روز است و يکي از راه‌هاي تحقق آن، شرکت‌هاي دانش‌بنيان هستند؛ شرکت‌هايي که تشکيل مي‌شوند تا نيازهاي کشور را در عرصه‌هاي فني، کشاورزي، صنعتي، سلامت و... تامين کنند و به‌مرور حرف‌هايي براي گفتن در عرصه جهاني داشته باشند. شايد اين راه در ابتدا سخت و ناهموار به نظر برسد، اما کاري ممکن است که نيازمند خواستن همه ماست؛ هر کس به نوبه خود و در حد و اندازه خويش. يکي از کارهاي مفيد مي‌تواند برداشتن موانع ريز و درشت از سر راه سازندگان ايده‌هاي خام باشد؛ موانعي با نام تسهيلات، استاندارد، مجوز، ماليات، بيمه و... در واقع بروکراسي‌اي که به دليل دولتي بودن اقتصاد، حجيم‌تر و سنگين‌تر شده و حالا به مانعي براي توليد ايده تبديل شده است و مديران شرکت‌ها مدعي هستند که با اين معضلات دست به گريبانند.

شرايط را براي شرکت هاي نوپا سهل کنند

شرکت «بهتا پايش شمال» در سال 89 تاسيس شد و در سال 93 به جرگه شرکت‌هاي دانش‌بنيان درآمد. بهتا پايش شمال در صنعت آب‌ و فاضلاب و محيط‌ زيست فعاليت مي‌کند، البته در حوزه خدمات گلخانه‌اي نيز  فعاليت‌هايي دارد. تمام اين فعاليت‌ها با مديريت محمدرضا بهشتي دافچاهي انجام مي‌شود. او براي ورود به بازار، تبليغات را يکي از ارکان اصلي مي‌داند و به آن پرداخته است. اين شرکت از فضاهاي مجازي مانند تلگرام، اينستاگرام و وب‌سايت غافل نبوده و اين ابزار را وسيله تبليغات خود قرار داده است. البته در کنار بهره بردن از دنياي جديد مجازي، ابزار فيزيکال قديمي نظير بروشور و کاتالوگ نيز تهيه کرده است تا سهم بيشتري از بازار را به دست بياورد. تبليغات چهره ‌به ‌چهره نيز از رسوم قديمي بازاريابي است و هر محصولي به فراخور حال خود از آن بهره مي‌برد.

دفتر اصلي شرکت بهتا پايش شمال در رشت واقع شده، اما طي همين دو سالي که از فعاليتش در عرصه شرکت‌هاي دانش‌بنيان مي‌گذرد، توانسته نمايندگي خود را در تهران به ثبت برساند. اين شرکت در بخش دولتي بيشتر با شرکت‌هاي تابع وزارت نيرو سر و کار دارد؛ شرکت‌هاي آب ‌و فاضلاب استان‌ها، شرکت‌هاي آب منطقه‌اي استان‌ها، جهاد کشاورزي و... اين شرکت تنها به بخش دولتي اکتفا نکرده و از آن‌جا که آينده را در دستان بخش خصوصي مي‌ديده، به اين بخش نيز پرداخته است. بهتا پايش شمال با توجه به خدماتي که ارائه مي‌کند، در ابتداي امر بازارسنجي لازم را انجام مي‌دهد تا بازار مورد نياز خود را بشناسد. البته تمام اين کارها با در نظر گرفتن هدف شرکت دنبال مي‌شود. به عنوان مثال در زمينه تصفيه فاضلاب با شرکت‌ها و کارخانجات شهرک‌هاي صنعتي که نياز  به اين محصول دارند، وارد مذاکره مي‌شود و با توجه به حجم به دست آمده از بازار، برنامه مالي و فني کار سنجيده شده و وارد مرحله توليد محصول مي‌شود. مديرعامل اين شرکت در زمينه حمايت‌هاي دولتي مي‌گويد: «دولت در زمينه ارائه تسهيلات تشويقي، فعاليت‌هايي را از طريق صندوق نوآوري و شکوفايي انجام داده است. اتفاقا ساز و کار خوبي را نيز در پيش گرفته است، اما در بخش شرکت‌هاي نوپايي که مي‌خواهند فعاليت خود را شروع کنند، بايد کارهايي صورت بگيرد و شرايط کمي تسهيل شود. مثلا در زمينه ارائه تسهيلات و ضمانت‌هايي که بايد براي دريافت تسهيلات در نظر گرفته شود، کمي شرايط سختگيرانه است.» در کنار اين موارد بحثي که شرکت‌هاي دانش‌بنيان با آن روبه‌رو هستند، استانداردها و مجوزهاست. به اعتقاد بهشتي، شرکت‌هاي دانش‌بنيان در زمينه گرفتن مجوز و استانداردهاي مورد نياز در ارگان‌هاي مختلف و سازمان‌هاي دولتي با فراز و فرودهاي زيادي روبه‌رو هستند. به عنوان نمونه بهتا پايش شمال سه يا چهار ماه را تنها صرف دريافت يک مجوز کرده است که مي‌توان گفت زمان زيادي براي شرکتي است که مي‌خواهد ايده‌هاي زيادي را به مرحله عمل برساند. البته گاهي نيز صرف اين زمان - بيشتر يا کمتر - نيز فايده‌اي ندارد و مجوز مورد نياز کسب نمي‌شود. دولت براي ماليات و امور گمرگي قانوني را براي حمايت از شرکت‌هاي دانش‌بنيان تصويب کرده است، اما متاسفانه در قوانين مربوط به اعطاي مجوزها و استانداردها موارد مشابه در نظر گرفته نشده است. براي همين در ارگان‌ها و سازمان‌هاي مربوطه برخورد مناسبي ديده نمي‌شود. شرکت‌هاي دانش‌بنيان به پشتوانه همين مجوزها و استانداردهاست که مي‌توانند محصولات و خدمات خود را ارائه بدهند. بنابراين اگر چارچوب ويژه‌اي براي شرکت‌هاي دانش‌بنيان در زمينه کسب مجوزها و استانداردها مشخص شود، مي‌تواند در معرفي محصول راهگشا باشد. نبود برخي مجوزها مانع معرفي محصول يا ارائه خدمات به مشتري است. شرکت بهتا پايش شمال نيز مانند اکثر شرکت‌هاي دانش‌بنيان از تسهيلات دولتي بهره برده است، اما مديرعامل اين شرکت معتقد است پروسه‌اي که براي دريافت تسهيلات در نظر گرفته شده، فرايندي طولاني و در عين حال کمي دست‌ و پاگير است. به عنوان مثال اگر شرکتي نيازمند تسهيلات بيشتر از معمول باشد، بايد در قبال آن ضمانت دولتي ارائه بدهد. در واقع دريافت تسهيلات نيازمند ضمانت حقوقي است و خود اين مسئله براي بعضي شرکت‌ها عامل بازدارنده است. محصولات شرکت بهتا پايش شمال نيز مثل اکثر کالاها و محصولات، رقيب سرسخت خارجي دارند و بهتا پايش شمال براي رقابت با اين رقيب به سراغ آپشن‌هاي خاصي رفته و روي مواردي کار مي‌کند که نمونه خارجي فاقد آن است و از اين طريق کيفيت محصول خود را ارتقا داده و رقيب قدري براي محصول خارجي شده است. در اين راه تمرکز بر محصولات در ليست تحريم يکي از راهکارها بوده است. به گفته بهشتي اين شرکت نيز متوجه اهميت پتانسيل موجود در ميان دانش‌آموخته‌هاي دانشگاه‌ها شده و براي همين در برنامه‌هاي خود داشتن تفاهمنامه با دانشگاه‌ها را گنجانده است. شرکت بهتا پايش شمال حمايت مصرف‌کننده از محصولاتش را در گرو ارائه محصول باکيفيت خود مي‌داند و بس. بهشتي در اين زمينه مي‌گويد: «اگر ما بتوانيم محصول باکيفيت به دست مصرف‌کننده برسانيم و مهم‌تر از آن خدمات پس از فروش را نيز به طور جدي دنبال کنيم، بي‌شک مصرف‌کننده را با خود همراه کرده‌ايم و تبليغ خوبي براي شرکت داشته‌ايم؛ تبليغي که مصرف‌کننده را به سمت ما ‌مي‌آورد، نه اينکه ما در پي مصرف‌کننده باشيم.» اين شرکت سعي دارد با برخورد صادقانه با مشتريان بازار خود را وسعت بدهد و صادرات را در برنامه بلندمدت خود گنجانده است؛ برنامه‌اي پنج ساله. مديرعامل شرکت بهتا پايش شمال نقش رسانه‌ها را در معرفي محصولات دانش‌بنيان مهم و اساسي مي‌داند و مي‌گويد: «رسانه‌ها مي‌توانند محصولات را معرفي کنند و از ويژگي‌هاي آن‌ها بگويند. حتي مي‌توانند براي اطمينان ‌خاطر مشتري محصول داخلي را با نمونه‌هاي مشابه خارجي مقايسه کنند و بيشتر روي قابليت‌ محصول يا خدمات تمرکز کنند.»

بيشتر مصرف‌کنندگان وقتي نام کالاي داخلي را مي‌شنوند، در وهله اول تصور مي‌کنند با محصولي با کيفيت پايين مواجه هستند. بهشتي در اين زمينه مي‌گويد: «در بحث کيفيت محصول در نگاه اول مواد اوليه مطرح است و در مرحله بعد مسئله تحقيق و توسعه قرار دارد. ما براي توليد يک محصول امکان دارد ابزار لازم را که در کشورهاي اروپايي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، در ايران در اختيار نداشته باشيم؛ دستگاه‌هايي که دقت بالايي دارند. اگر شرايطي فراهم شود که شرکت‌ها از نظر مواد اوليه با مشکلي روبه‌رو نباشند و در کنار آن از تحقيقات آزمايشگاهي و توسعه پشتيباني شود، قطعا کيفيت محصولات ارتقاء مي‌يابد. شرکت‌هاي دانش‌بنيان مي‌توانند مواد اوليه مورد نياز خود را وارد کنند. تسهيلاتي هم به همين منظور در نظر گرفته شده است، اما به دليل بالا بودن هزينه‌ها اين شرکت‌ها توان انجام اين کار را ندارند.»

توليدکننده داخلي کيفيت را براي سود پايين مي‌آورد

«يالاگستر صنعت آب» شرکت دانش‌بنيان ديگري است که در زمينه محصولات تصفيه آب و فاضلاب فعاليت مي‌کند. مديريت اين شرکت بر عهده علي اسکندري است. بيشتر مشتريان اين شرکت را سازمان‌هاي آب‌ و فاضلاب روستايي تشکيل مي‌دهند؛ در مناطقي که آب چه به لحاظ کميت و چه کيفيت شرايط خوبي ندارد. اين شرکت در حيطه تصفيه وارد مي‌شود و سپس آب ‌و فاضلاب به فراخور شرايط به صورت شبکه‌اي يا نحوه‌اي ديگر، آب تصفيه شده را در اختيار روستاييان قرار مي‌دهد. عرصه فعاليت يالاگستر صنعت آب در زمينه دامداري‌ها، باغات و مناطقي که از چاه آب استفاده مي‌کنند، گسترده شده است. اين شرکت در طي پنج ‌سال از فعاليت خود تقريبا جايگاه خود را پيدا کرده است و بيشتر مشتريان قبلي شرکت را به جديدترها معرفي مي‌کنند. در واقع تبليغات اين شرکت دهان ‌به ‌دهان است. البته شرکت وب‌سايتي را نيز راه‌اندازي کرده است که تبليغات محصولات را به‌ عهده دارد. يالاگستر صنعت آب در عرصه محصولات خود رقباي زيادي دارد، اما به گفته مديرعامل اين شرکت، از آن‌جايي که طرف قرارداد اين محصولات ارگان‌هاي دولتي هستند، فاصله ميان انجام کار و تسويه حساب با شرکت‌ها طولاني است و صبر زيادي را مي‌طلبد و برخي رقبا که اين ميزان صبوري را ندارند، قيد همکاري با ارگان‌هاي دولتي را مي‌زنند. يالاگستر صنعت آب از سرمايه‌گذاري موسسه نخبگان بهره مي‌برد و شايد صبور بودن و ادامه همکاري با ارگان‌هاي دولتي به داشتن سرمايه‌گذار برمي‌گردد، چون اگر زمان تسويه حساب نيز به تعويق بيفتد، موسسه نخبگان حامي شرکت است. اسکندري درباره بهره بردن از تسهيلات صندوق نوآوري و شکوفايي مي‌گويد: «ما هنوز موفق به دريافت اين تسهيلات نشده‌ايم. در واقع شرايط دست‌ و پاگير اين تسهيلات بزرگ‌ترين مانع ما بوده است. گفته‌ها با آنچه در عمل با آن روبه‌رو هستيم، فاصله چشمگيري دارد. شرايط از هفت‌خوان گذشته است و بايد هفتاد‌خوان را براي رسيدن به تسهيلات طي کرد. در مورد ماليات‌ها نيز صحبت‌هايي مي‌شود که اميدوارم مانند اين تسهيلات نباشد. در حال حاضر ما درگير مسائل مالياتي هستيم. وقتي مراجعه مي‌کنيم مي‌گويند هنوز بخشنامه شرکت‌هاي دانش‌بنيان به ما ابلاغ نشده است.» مديرعامل يالاگستر صنعت آب معتقد است دولت براي حمايت از توليد داخل مي‌تواند کارهاي زيادي انجام دهد: «دولت چين چه الگويي را پيش گرفته است که دنيا را قبضه کرده؟ دولت‌ها مي‌توانند با برنامه‌هاي خود راهگشا باشند. ما مي‌توانيم از کشورهاي موفق الگوبرداري کنيم. ايران اين پتانسيل را دارد. چين از تسهيلات کم‌بهره و معافيت‌هاي مالياتي استفاده کرده است و البته آن‌ها را در عمل هم به انجام رسانده.»

او معتقد است اين‌که شعار داده مي‌شود مصرف‌کننده از توليد داخلي حمايت کند درست نيست: «مصرف‌کننده نمي‌تواند از توليد داخلي حمايت کند. مصرف‌کننده بايد محصول با بهاي کمتر به دستش برسد تا بتواند با خريد آن از من توليدکننده حمايت کند. زماني که خود توليدکننده نمي‌تواند مواد اوليه ارزان تهيه کند و محصول ارزان به دست مصرف‌کننده برساند، چطور مي‌توان از مصرف‌کننده توقع داشت؟ دولت مي‌تواند خيال توليدکننده را از بابت بيمه، ماليات و دارايي راحت کند و کمي از بروکراسي ارگان‌ها بکاهد تا توليدکننده بتواند با آسودگي بيشتري زمان خود را صرف توليد محصول باکيفيت و ارزان کند.» اسکندري مشکلات توليد داخل را بي‌شمار مي‌داند و مي‌گويد: «جنس چيني وارداتي گارانتي ندارد، در حالي‌که توليد داخل گارانتي دارد. در حال حاضر ما به اجبار شرايط، تعديل نيرو داشته‌ايم. هزينه‌هاي توليد داخل بسيار بالاست و به دليل همين فشارها پانزده نفر از نيروي کار خود را بازخريد کرديم؛ اين مسائل جاي تأسف دارد. ما فردي مثل دکتر سميعي را داريم که نه‌تنها ما، بلکه تمام دنيا به او افتخار مي‌کنند. اين نشان از اين دارد که ايراني مي‌تواند، اما توليدکننده داخلي کيفيت خود را براي سود پايين مي‌آورد. البته اين کار به اجبار است، چون کار اقتصادي بايد به‌صرفه باشد تا بتواند دوام بياورد. در حال حاضر اين مسئله را ما در محصولاتي مثل همين چيپس و پفک هم مي‌بينيم؛ نه کيفيت قبل را دارد، نه حجم گذشته را، چون بايد براي کارخانه‌دار صرفه داشته باشد. در کشوري مثل چين که بازار جهاني را قبضه کرده، ما يک کالا را با کيفيت و قيمت‌هاي مختلف مي‌بينيم. اين کشور براي هر گروهي توليدات مختص خود را دارد. برخي محصولات چيني در بازارهاي اروپايي مشتريان خوبي براي خود دست ‌و پا کرده‌اند.» مشکلات و موانع پيش‌روي توليدکننده داخلي بر کسي پوشيده نيست. در اين شرايط وقتي توليدکننده‌اي شجاعت مي‌کند و پا در عرصه توليد داخل مي‌گذارد، نياز به حمايت دارد: «ما مي‌خواستيم آب بسته‌بندي شده توليد کنيم که منصرف شديم. هفت مورد وجود داشت که مانند حلقه‌هاي زنجير به هم متصل بودند و تا زماني که يکي تاييد نمي‌کرد، نمي‌شد وارد مرحله ديگر شد. پروسه‌اي سخت و نفسگير که تمام انگيزه ما را گرفت.» شرکت يالاگستر صنعت آب برنامه‌اي براي صادرات ندارد و معتقد است اگر بتواند بازار داخل را پوشش دهد، کار بزرگي کرده است و جايي براي صادرات باقي نمي‌ماند: «مناطقي در کشور داريم که به لحاظ آب واقعا مشکلات عديده‌اي دارند. آب ‌و فاضلاب مي‌گويد سرمايه‌گذار معرفي کنيد. سرمايه‌گذار پيدا مي‌کنيم، تازه مطرح مي‌شود که بايد دستور بگيرند؛ پروسه‌اي شش‌ماهه تا يک‌ساله! در حال حاضر ما قراردادي با استان مرکزي داريم. سيزده روستا را با مشکلات عديده به ما معرفي کرده‌اند و ما هم وارد عرصه شده‌ايم، اما با وجود اين‌که يک‌سال و چندماهي مي‌شود که قرار است مصوبه آن دريافت شود تا بتواند زمينه قرارداد قبلي شود، هنوز به نتيجه نرسيده‌ايم.» اسکندري از فعاليت رسانه‌ها در آگاهي‌رساني رضايت دارد و مي‌گويد: «خوشبختانه قلم رسانه‌ها خوب عمل کرده است. همين که پيگير مسائل مختلف مي‌شوند و درباره آن‌ها مي‌نويسند خود به تنهايي کار بزرگي است. اما همه اين کارها منوط به برنامه‌ها و حمايت‌هاي دولت است. ما دچار بروکراسي‌هاي دست‌ و پاگير هستيم؛ بروکراسي که نه‌تنها راهگشا نيست بلکه گاهي مانع نيز هست؛ پروسه‌اي که مدام در حال تغيير و تحول است و هر تغييري نيز مانع جديدي را به وجود مي‌آورد.»

کم‌کاري افراد را به پاي دولت ننويسيم

عظيم اکبرزاده ‌خياوي، مديرعامل شرکت دانش‌بنيان «گسترش دانش ‌سوين» است. شرکتي در آذربايجان که در زمينه محصولات پزشکي و سلامت فعاليت مي‌کند. مديرعامل اين شرکت تا مقطع فوق‌دکترا در رشته شيمي‌ آلي تحصيل کرده است. گسترش دانش‌ سوين تا امروز از هيچ تسهيلاتي بهره نبرده است و مديرعامل آن معتقد است اين تسهيلات مي‌تواند گره‌گشاي شرکت‌هاي بيشتري شود تا کشور بتواند در عرصه‌هاي مختلف به خودکفايي برسد. اين شرکت سه محصول توليد مي‌کند؛ کرم زخم بستر، جت دندان و شربت ميوه کاج براي درمان سنگ کليه. اکبرزاده مهم‌ترين انگيزه خود را از احداث اين شرکت دانش‌بنيان، ايجاد اشتغال براي جوانان تحصيل‌کرده عنوان مي‌کند. اين شرکت از آن‌جا که با بودجه شخصي اداره مي‌شود و تسهيلاتي دريافت نکرده، کمي در طي مراحل کند، اما مصمم به ادامه مسير است؛ مسيري که دو سال است به همين شيوه طي شده است؛ دو سالي که دانش‌آموختگان مقاطع بالاي دانشگاه‌ها در تحقيقات آن نقش مهمي به عهده داشته‌اند. تبليغات اين شرکت بيشتر به شيوه سنتي است و به پشتوانه اسم‌ و رسم مديرعامل شرکت محصولات به فروش مي‌رود: «در نمايشگاه گياهان دارويي شرکت کرده بوديم که مصرف‌کنندگان با ديدن اسم من راغب به خريد محصولات شدند. در آن نمايشگاه طي سه‌، چهار ساعت بيست و شش ميليون تومان فروش داشتيم. ما در توليدات خود در وهله اول خدا را در نظر مي‌گيريم، بعد با تکيه بر تحقيقات و شيوه‌هاي علمي و آزمايشگاهي محصولاتمان را توليد مي‌کنيم.» شرکت گسترش دانش‌ سوين علاوه بر آذربايجان سعي دارد فعاليت‌هاي خود را در يزد و اراک نيز گسترش بدهد. اين شرکت اگر کمي حمايت شود، توانايي جذب هفتاد تا صد نفر را دارد. اين شرکت به دليل نداشتن سرمايه‌گذار برخي محصولات خود را به شيوه سنتي توليد مي‌کند، مثل کرم زخم‌ بستر که با ارتقاي تکنولوژي خود مي‌تواند توليد بيشتر و با کيفيت بالاتري را انجام دهد و محصول بهتري را به دست مصرف‌کننده برساند. اکبرزاده درباره حمايت دولت‌ها مي‌گويد: «دولت‌ها هميشه در هر بازه زماني به تناسب شرايط و برنامه‌هايشان حمايت‌هايي داشته‌اند، اما متاسفانه هميشه افراد سودجويي بوده‌اند که از اين حمايت‌ها و تسهيلات تنها به نفع منابع خود استفاده کرده‌اند. هر فردي به تنهايي نقش مهمي در توليد و پيشرفت کشور دارد و به همين دليل بايد هرکسي در هر جايگاهي که قرار دارد، مسئوليت و وظايف خود را به بهترين شکل انجام بدهد و کم‌کاري‌هاي خود را پاي دولت‌ها ننويسد.»  اين شرکت با توجه به اين‌که نوپاست و از تسهيلاتي هم استفاده نکرده، به صادرات انديشيده است و در حال حاضر به کشور لبنان صادرات دارد. گسترش دانش‌ سوين خواهان اين است تا دانش‌آموختگان بيشتري را به خدمت بگيرد، اما متاسفانه پايين بودن درآمد شرکت و بحث ارائه آموزش‌هاي مورد نياز موانع تحقق اين هستند. توليد کار دشواري  است و موانع زيادي دارد که به گفته اکبرزاده با صبر و پشتکار مي‌توان آن‌ها را پشت‌ سر گذاشت. اکبرزاده مدتي از طرف انستيتو پاستور در فرانسه تحقيقات علمي داشته است: «مدتي در فرانسه تحقيقاتي در زمينه واکسن مورفين براي درمان معتادان انجام داده‌ام که متاسفانه هنوز با موانعي براي عرضه به بازار رو‌به‌رو است؛ واکسني که امريکا و کانادا مشتريان آن هستند.» w

منبع: مجله دانش بنیان