اقتصاد دانش بنیان

گزارشی از یک طرح ملی برای استفاده از ظرفیتهای دریایی کشور

گستره‌ هاي آبي متصل به ايران و همچنين نوارهاي آبي بينالمللي، ايران را در موقعيتي قرار داده که زمينه مناسبي براي تحقيق، پژوهش و بهرهبرداري مناسب از اين منابع دريايي و صنايع مرتبط با آن داشته باشد. منابعي که به گفته کارشناسان اين حيطه، ميتواند فرصتهاي اقتصادي فراواني را براي کشور رقم زند و نقش مهمي در راه توسعه کشور بر عهده بگيرد. يکي از پروژه‌ هاي ملي که در راستاي تحقق بخشي از اين چشمانداز اجرايي شده، طرح ساخت شناور تحقيقاتي اقيانوسپيماست که ايده آن از سال 1388 به ذهن مسئولان پژوهشگاه ملي اقيانوسشناسي و علوم جوي خطور کرد و پيگيري شد. ايدهاي که برنامهريزي براي عملياتي شدن آن چند سال به طول انجاميد و در نهايت 12 ديماه سال جاري به‌ همت مرکز طرحهاي کلان ملي  معاونت علمي و فناوري به ثمر نشست. کاوشگر ملي خليجفارس، نتيجه اين طرح تحقيقاتي است که نخستين شناور تحقيقاتي ايران به حساب ميآيد و در اولين عمليات خود به مدت نه روز در تنگه هرمز به فعاليت پرداخته است.
پژوهگاه ملي اقيانوسشناسي و علوم جوي وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوي مسئوليت اين پروژه را بر عهده داشته است. پژوهشگاهي که دامنه وسيعي از وظايف را در حوزه تحقيقات علمي و مطالعه درباره محيطهاي دريايي خليج فارس، درياي عمان و درياي خزر و همچنين محيطهاي دريايي در سطح منطقهاي مثل اقيانوس هند را به عنوان وظيفهاي ملي بر عهده دارد و در کل به عنوان مرجع ملي در زمينه مطالعات دريايي، سواحل و اقيانوس به حساب ميآيد. به اعتقاد دکتر ناصر حاجيزاده ذاکر که از سه سال گذشته تا چندي پيش رياست اين پژوهشگاه را بر عهده داشته (در حال حاضر دکتر بهروز ابطحي رئيس اين پژوهشگاه است)، زماني که صحبت از اقيانوسشناسي به ميان ميآيد لزوما به اين معني نيست که تحقيقات تنها در خصوص اقيانوسها صورت ميپذيرد، بلکه در مجموع همه محيطهاي ساحلي، دريا و اقيانوس مورد تحقيق و پژوهش قرار ميگيرد.

ضرورت مطالعات ميداني در دريا
اقيانوسشناسي و مطالعات دريايي تجهيزات و ابزار خاصي نياز دارد که يکي از مهم ترين آن، همين کشتيهاي تحقيقاتي چون «کاوشگر ملي خليج فارس» است که در حال حاضر قرار است نقش مهمي در گسترش ابعاد مطالعات دريايي ايفا ميکند. دکتر حاجيزاده ذاکر ميگويد: «بخش اساسي در تحقيقات ما، مطالعات ميداني است که اين مهم تنها با حضور در دريا و انجام مشاهدات و آرمايشهاي مختلف امکانپذير است. اين مشاهدات و آزمايشها در زمينه‌ هاي مختلف فيزيک دريا، شيمي دريا، زمينشناسي، زيستشناسي، مهندسي دريا و همچنين علوم جوي صورت ميپذيرد که در همه اين موارد اندازهگيري ميداني از ضرورت بالايي برخوردار است.»

شناوري با تجهيزات منحصربهفرد
تحقيقات ميداني در زمينه مطالعات دريايي به دو صورت امکانپذير است؛ نخست اينکه در حين حرکت کشتي، در ايستگاه‌ هاي مختلف دستگاه‌ هاي اندازهگيري يا به داخل دريا انداخته شود يا از روي عرشه به ثبت مشخصات دريايي بپردازند؛ اما راه دوم اين است که دستگاه‌ هايي به طور ثابت براي مدتي مشخص در دريا نصب شوند و بعد از پايان يافتن آن مدت، نتايج مورد واکاوي قرار گيرند. رئيس سابق پژوهشگاه اقيانوسشناسي و علوم جوي با تايکد بر اينکه همه اين فعاليتها نياز به حضور کشتي با تجهيزات خاص دارد، ميگويد: «کشتي خاص يعني کشتي مانند کاوشگر ملي خليج فارس که تجهيزات پيشرفته و آزمايشگاه‌ هاي تخصصي اين حيطه را در خود جاي داده است. داشتن اين تجهيزات ايجاب ميکرد شناور تحقيقاتي براي فعاليت در زمينه اقيانوسشناسي داشته باشيم. اين را هم بگويم که مطالعات دريايي تنها با اين کشتيها نبوده، نگاهي به تاريخچه اقيانوسشناسي و فعاليتهايي که در اين زمينه در کشورهاي مختلف صورت گرفته گوياي اين موضوع است. البته در حال حاضر توجه خاصي به اين موضوع شده و تقريبا همه کشورهاي پيشرفته داراي تعداد قابل ملاحظهاي کشتيهاي تحقيقاتي هستند.»

تحقيقاتي براي نگاه ويژه به دريا
حدود 70 درصد کره زمين با آب پوشيده شده و اين آبهاي اقيانوسي و دريايي، منشا اساسي بهرهبرداريهاي انساني به حساب ميآيند. بهويژه آنکه به دليل استفاده شديد از منابع خشکي، در حال حاضر منابع آبي در توسعه‌ هاي جوامع انساني از ارزش بالايي برخوردار هستند. اين مهم يعني تاکيد بر نگاهي ويژه به دريا؛ نگاهي که دکتر ناصر حاجيزاده ذاکر به آن اشاره ميکند و ميگويد: «بهرهبرداري از دريا زماني امکان دارد که تحقيقات پايهاي و پژوهشي گسترده از قبل صورت گرفته باشد. تحقيقاتي که همه کشورهايي که به فکر توسعه دريا محور بودند، به مسير آن کشانده و در زمينه مطالعات اقيانوسشناسي قوي شدهاند. ما نيز در کشوري با نوارهاي آبي متعدد به سر ميبريم که براي تقويت توان پژوهش دريايي، بايد گامهاي موثر و گستردهتري برداريم. در نخستين گام به ناوگان تحقيقات دريايي احتياج داشتيم. نمونه اول آن به مرحله عملياتي شدن رسيد و در حال حاضر کاوشگر ملي ما مطابق با استانداردهاي جهاني و با داشتن تجهيزات پيشرفته سيطره گستردهاي از فعاليتهاي مطالعات دريايي را پوشش ميدهد.»

گامهايي در جهت محافظت بيشتر از محيطزيست
ضروت ساخت کاوشگرهاي بعدي، موضوعي است که رئيس سابق پژوهشگاه ملي اقيانوسشناسي و علوم جوي بر آن تاکيد ميکند و معتقد است کشورهايي که از ايران محدوده‌ هاي دريايي خيلي کمتري دارند، در حال حاضر چند کشتي تحقيقاتي در ناوگانشان موجود است و اين يعني ايران نيازمند ساخت کاوشگرهاي بيشتر است. حاجيزاده ميگويد: «در حال حاضر وجود کاوشگر خليج فارس براي مطالعات در گستره‌ هاي دريايي که از خيلي لحاظ ناشناخته است، فصل نويني را براي تحقيقات دريايي در ايران آغاز کرده و در واقع اقيانوسشناسي را وارد فاز جديدي کرده که ميتوان در جهت محافظت از محيطزيست گامهاي زيادي برداشت. در واقع در حال حاضر بسياري از آلودگيها و تخريبهاي دريايي از فعاليتهاي مختلف در محيط آب اتفاق ميافتد که وجود اين کشتي تحقيقاتي اين امکان را ميدهد که با اين تخريبها مبارزه کنيم.»

جهاني با سرمايهگذاري عظيم در زمينه تحقيقات دريايي
کشتي تحقيقاتي اقيانوسپيما حتي قابليت اين را دارد که خدمات زيادي در بخش صنعت فراهم کند؛ خدماتي مثل اکتشاف نفت، صنعت شيلات، صنعت گردشگري، صنعت حملونقل و... در واقع کاوشگر خليج فارس با فعاليتها و اطلاعاتي که جمعآوري ميکند، بهترين زمينه را براي بهرهبرداري از امکانات دريا فراهم ميکند. امکاناتي که ميتواند سهم زيادي در توسعه يک کشور داشته باشد. جهان کنوني سرمايهگذاري عظيمي را در زمينه تحقيقات دريايي در دست انجام دارد که ايران نيز با ساخت شناور تحقيقاتي خليج فارس، به اين خيل پيوسته است. حاجيزاده ذاکر با تاکيد بر لزوم فراهم کردن شرايط براي تقويت ناوگان تحقيقات دريايي، ميگويد: «اين مهم به عنوان يکي از سياستهاي نظام مطرح است که توسعه آينده ايران توسعه دريا محور است و بايد مبتني بر آن پايگاه‌ هاي تحقيقاتي قوي در همه جنبه‌ ها در سطح جهاني ايجاد شود تا بتوانيم به بهترين نحو از امکانات دريا استفاده کنيم. چرا که خيلي از منابع آبي به صورت مشترک است، وقتي يک طرف بهرهبرداري نکند، طرف ديگر از آن استفاده ميکند و منبع حفظ نميشود.»

گشتهاي متعدد کاوشگر قبل از افتتاح رسمي
کاوشگر خليج فارس مدت زمان هشتسالهاي را از ايده تا بهرهبرداري پشت سر گذاشته است. اين کشتي تحقيقاتي که در صنايع کشتيسازي شهيد درويشي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح ساخته شده، ديماه سال جاري در تنگه هرمز فعاليت رسمي خود را آغاز کرد. فعاليتي که در چند سال گذشته در قالب پروژه طراحي نخستين شناور تحقيقاتي اقيانوسپيما برنامهريزي شده بود و با مديريت دکتر عباس نوبختي به سرانجام رسيد. مدير پروژه طراحي کاوشگر خليج فارس با اشاره به اينکه فکر داشتن کشتي تحقيقاتي از خيلي سالهاي پيش مطرح شده و مکاتباتي نيز از سال 83 در اين خصوص صورت گرفته بود، ميگويد: «با موافقت معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري و همچنين وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در نهايت سال 1388 برنامهريزيهاي براي طراحي اين شناور آغاز شد و تهيه مقدمات و به روي کاغذ آوردن کليات طرح دو سالي زمان برد. ارديبهشت سال 1390 قرارداد ساخت بسته شد و سرانجام 12 ديماه سال جاري افتتاح نخستين فعاليت رسمي اين شناور در تنگه هرمز کليد خورد. البته قبل از اين افتتاح، کاوشگر خليج فارس گشتهاي متعددي را به عنوان آزمايش در خليج فارس، درياي عمان و درياي خزر انجام داد و اين افتتاح تنها براي اعلام فعاليت رسمي شناور صورت گرفت.»

همراهي 12 محقق برجسته در نخستين عمليات
گشت افتتاحيه کاوشگر خليج فارس با حضور 12 تن از بهترين محققان مطالعات دريايي صورت گرفت. 12 محققي که هر کدام حرفي براي گفتن داشتند و طي سفر نه روزه با کاوشگر، نمونه‌ هاي بسيار ارزشمندي را از طريق مشاهدات ميداني براي مطالعه و تحقيق جمعآوري کردند. مدير پروژه تحقيقاتي نخستين شناور تحقيقاتي اقيانوسپيما با تاکيد بر اينکه نخستين گشت رسمي کاوشگر خليج فارس، عملياتي کاملا موفقيتآميز بوده، ميگويد: «نمونه‌ هايي در حوزه شيمي دريا، فيزيک دريا، پروفيلهاي درجه حرارات، شوري، رسوب دريا و... جمعآوري شد و اندازهگيريهايي انجام شد که کاملا مرتبط با علوم جوي و مهندسي سنجش از دور بود.» ساخت اين شناور تحقيقاتي در کشور، به منزله اين بود که تجربه و توان ساخت شناگرهاي بعدي به صورت بومي وجود دارد و در صورت تامين اعتبار بودجه مناسب ميتوانيم شاهد ساخت کشتيهاي تحقيقاتي بيشتري باشيم. کشتيهايي که به گفته دکتر نوبختي، شرايط کشور ايجاب ميکند به ناوگان دريايي افزوده شوند.

تجهيز کشتي به دستگاه‌ هايي با قابليت نمايش کف دريا
هر کشتي متناسب با موضوع بهرهبرداري خاص ساخته و تجهيز ميشود، مثل کشتي نفتکش يا کشتي باري. اما شناورهايي مانند کاوشگر خليج فارس به منظور انجام تحقيقات آبي ساخته و تجهيز ميشوند و ويژگيهاي خاص خود را دارند. دکتر عباس نوبختي ميگويد: «آزمايشگاه‌ هاي ويژه يکي از بخشهاي مهم اين شناورهاي تحقيقاتي است که کاوشگر خليج فارس نيز تعدادي را درون خود جاي داده است. روي اين کشتيها ابزار و تجهيزات خاصي نصب شده است؛ تجهيزاتي که به طور مثال ميتواند کف دريا را مانند دستگاه برشنگاري رايانهاي که بدن را نشان ميدهد، براي محققان نمايان کند. اين کشتيها ابزار کار اقيانوسشناسي هستند که با بهرهگيري از آنها ميتوان به بهترين نحو پروژه‌ هاي تحقيقاتي را پيش برد.»

شناوري که دنده عقب هم حرکت ميکند
تا قبل از ورود کاوشگر خليج فارس به ناوگان دريايي کشور، تحقيقات با استفاده از شناورهايي با قابليتهاي متفاوت انجام ميشد و حالا محققان اين فرصت را دارند که در کشتي مخصوص با ابزار و تجهيزات خاص روند مطالعاتي خود را پيش ببرند. کاوشگر خليج فارس با طول 49 متر و 98 سانتيمتر و عرض 10 متر قابليت پيمايش سفري را با ظرفيت حمل 27 نفر و به طور متوسط 40 روزه بدون نياز به پهلوگيري در بنادر داخلي و خارجي دارد. اين متوسط زمان، در صورت نياز به سفر طولانيتر، با انجام سوختگيري و تجديد منابع در ايستگاه‌ هاي بين راه امکانپذير است. مدير پروژه شناور تحقيقاتي اقيانوسپيما معتقد است کاوشگر خليج فارس کار را براي محققان خيلي ساده کرده و با تجهيزات خاصي که براي آن در نظر گرفته شده، زمينه مناسب و آساني براي تحقيقات فراهم آورده است. دکتر عباس نوبختي ميگويد: «به طور مثال پروانه کشتي اين خاصيت را دارد که حتي آن را به صورت دنده عقب به حرکت دربياورد. سيستم تنظيم موقعيت از ديگر امکانات اين کشتي است که بدون انداختن لنگر و با توجه به موتورهايي که به غير از موتور اصلي درون شناور تعبيه شده در هر موقعيتي و هر نقطه ميتواند در دريا بايستد.»

بازگشت 20 برابري سرمايه در مطالعات دريايي
هر صنعتي وقتي مورد مطالعه قرار گيرد، يک نرخ بازگشت سرمايه دارد. مانند کشاورزي يا هر صنعت ديگر که در صورت تمرکز و مطالعات دقيق ميتوان بازگشت سرمايه را در آن شاهد باشيم. اين بازگشت در تحقيقات دريايي نيز نرخ خاص خود را دارد. مدير پروژه شناور تحقيقاتي اقيانوسپيما با تاکيد بر ضرورت توجه بيشتر به اين موضوع، ميگويد: «مطالعات جهاني انجامشده بازگشت سرمايه از جانب تحقيقات دريايي را 20 برابر تعيين کرده است. يعني به طور متوسط به ازاي هر دلاري که براي اين تحقيقات هزينه شود، ما 20 دلار بازگشت سرمايه را براي کشور شاهد خواهيم بود. در واقع تحقيقات دريايي بعد از R&D يا واحدهاي تحقيق و توسعه، بيشترين نرخ بازگشت سرمايه را دارد که همين موضوع ايجاب ميکند براي توسعه مناسب، نگاه ويژهتري به آن داشته باشيم.»

منبع: مجله دانش بنیان