اقتصاد دانش بنیان

دانشبنیان وضعیت صنعت سنگ آهن را بررسی میکند

صنعت آهن يکي از مهمترين صنايع کشور در بحث توليد و اشتغال به حساب ميآيد. به نحوي که مدير کل دفتر بهرهبرداري معادن وزارت صنعت، معدن و تجارت، شمار معادن سنگ آهن فعال و در حال تجهيز کشور را 235 فقره اعلام کرد است که در اين معادن 14 هزارو 962 نفر مشغول هستند. امروزه سنگ آهن، پس از نفت، مهمترين کالاي استراتژيک به لحاظ ارزش محسوب ميشود. سنگ آهن به عنوان چهارمين عنصر فراوان پوسته زمين (سنگ آهن) ماده اوليه توليد فولاد است و 98 درصد سنگ آهن استخراج شده در سطح جهان براي توليد فولاد به کار ميرود. فولاد نيز يکي از مهمترين فلزاتي است که کشورها، به خصوص کشورهاي در حال توسعه، براي توسعه زيرساختها، راهسازي، حمل و نقل و ماشينآلات و غيره از آن استفاده ميکنند. در نتيجه ارتباط نزديکي بين ميزان مصرف فولاد و توسعه کشورها وجود دارد. به همين دليل ميزان تقاضاي فولاد اين بخشها بر تقاضا و قيمت سنگ آهن ميتواند تاثيرگذار باشد.

معدن سنگ آهن حاوي سنگها و کانيهايي است که داراي ترکيبات آهندار هستند. سنگ آهن طي فرايندهاي فيزيکي و شيميايي در کارخانجات فولادسازي، فرآوري و آهن آن از ساير مواد و ترکيبات ديگر جدا ميشود. عيار سنگ آهن موجود در معادن متفاوت و اغلب زير 50 درصد است که در محصول فولادي به بالاي 90 درصد ميرسد. ترکيبات آهندار در سنگ آهن به طور عمده عبارتند از مگنتيت، زئوليت، ليمونيت و سيدريت. سنگ آهن داراي هماتيت يا مگنتيت (بالاي 60 درصد آهن) به عنوان کانه طبيعي شناخته ميشود و ميتوان از آنها مستقيما در کوره ذوب فولاد استفاده کرد. فرآوري سنگ آهن يکي از مهمترين فرايندهاي زنجيره توليد فولاد است. در فرايند آهنسازي به سبب محدوديتهايي در خصوص کيفيت و ميزان دانهبندي خوراك و تاثير پارامترهايي اعم از عيار سنگ آهن، ميزان عناصر مضر مانند گوگرد و فسفر، ميبايست به منظور تغليظ (فرآوري) مورادي رعايت شود تا کنسانتره به مشخصات مورد نظر دست يابد.

به گزارش سازمان زمينشناسي امريکا ذخيره سنگ آهن جهان چيزي نزديک به 190 ميليارد تن است که ذخيره آهن آن 85 ميليارد تن است. اين مطلب نشان ميدهد که عيار متوسط جهاني نزديک به 45 درصد بوده است. طبق آمار بيشترين ذخاير سنگ آهن نيز در پنج کشور استراليا، چين، برزيل، روسيه و هند قرار گرفته است. به عبارتي حدود 70 درصد از ذخاير سنگ آهن در اين کشورها وجود دارد. عمده شرکتهاي بزرگ سنگ آهني نيز در همين مناطق واقع شدهاند. به طور کلي در بسياري از مناطق قاره آفريقا و در بيشتر مناطق امريکاي جنوبي به جز برزيل، کمتر از يک ميليون تن سنگ آهن در سال توليد ميشود و حدود 50 کشور داراي معادن سنگ آهن هستند که از آن براي مصارف داخلي و صادرات استفاده ميکنند. در اين ميان استراليا و برزيل دو صادرکننده بزرگ جهان هستند که هر کدام حدود يک سوم صادرات جهاني را بر عهده دارند.

بر اساس گزارشي از شرکت Timetric توليد سنگ آهن جهاني تا سال 2020 به 285/2 ميليون تن خواهد رسيد که اين نشانگر افزايش سالانه 2 درصدي است.

همين موضوع ضرورت توجه هرچه بيشتر به اين صنعت و قابليت آن در سالهاي پيش رو را نشان ميدهد. براساس گزارش سازمان زمينشناسي امريکا، ايران با توليد بيش از 33 ميليون تن سنگ آهن فقط معادن بزرگ در سال 2016 ميلادي، رده يازدهم بزرگترين توليدکنندگان سنگ آهن جهان را به خود اختصاص داد و سهم ايران از توليد جهاني سنگ آهن به بيش از يک درصد رسيد. چين با توليد يک ميليارد و 380 ميليون تن با اختلاف زياد نسبت به ساير کشورها عنوان بزرگترين توليدکننده سنگ آهن جهان را در اختيار دارد. استراليا با توليد 824 ميليون تن و برزيل با توليد 428 ميليون تن ردههاي دوم و سوم را در اين زمينه به خود اختصاص دادهاند.

علي نخبه الفقهايي، پژوهشگر حوزه زمينشناسي، در مورد اشتغال صنعت سنگ آهن به «دانشبنيان» ميگويد: «ظرفيتها و داراييهاي معدني کشور ميتواند زمينهاي بسيار توانمند براي ايجاد اشتغال پايدار در کشور باشد. اهميت بخش معدن در اين مورد وقتي حائز اهميت ميشود که اين نکته قابلتوجه قرار گيرد که بسياري معادن کشور در استانهاي محروم و کمتر توسعهيافته قرار دارند و در صورت فعاليت و توليد موثر اقتصادي ميتوانند ابزاري بسيار قدرتمند براي محروميتزدايي از اين مناطق باشند. در سالهاي گذشته بخشهايي از اقتصاد کشور متاثر از رکود سراسري، علاوه بر اينکه ظرفيت توليدشان کاهش يافته است، برخي از آنها به تعطيلي نيز کشيده شدهاند؛ اما بخش معدن با تکيه بر مواد اوليه داخلي نهتنها شاهد تعديل نيرو در معادن نبوده، بلکه صدور پروانههاي جديد اکتشاف و استخراج زمينه اشتغال بيشتر را هم فراهم کرده است. از اينرو فعالسازي نيروي انساني در بخش معدن اولويت بالايي پيدا کرده است.»

حلقههاي ارزش افزوده و توليد اشتغال

او با اشاره به حلقههاي ارزش افزوده صنعت آهن ميگويد: «اما نکتهاي که تضمينکننده اشتغال پايدار است، فعالسازي حلقههاي ارزشافزوده و فرآوري سنگهاي معدني در کشور و جلوگيري از خامفروشي است. براي بررسي اين ظرفيتها بايد حلقههاي ارزش افزوده سنگ آهن بعد از استخراج از معدن شامل تغليظ و پرعيارسازي، کنسانتره، گندله، آهن اسفنجي، فولاد خام و در نهايت مقاطع مختلف و همچنين فولادهاي آلياژي را مورد بررسي قرار داد. اين حلقههايي که نام بردم، مخصوص توليد فولاد از فرايند احيا مستقيم است و حلقههاي مذکور در فرايند احيا غيرمستقيم سنگآهن به گونه ديگري است.»

اين استاد دانشگاه با نام بردن از ظرفيت هريک از حلقهها در توليد اشتغال افزود: «به عنوان مثال توليد هر يکميليون تن فولاد به بيش از هزار نفر نياز دارد. با اين حال اين تعداد تنها به بخش ذوب برميگردد و در بخش فرآوري (کنسانتره و گندلهسازي) که حلقههاي بالادستي اين بخش هستند، به ازاي توليد هر يک ميليون تن گندله 100 نفر و براي هر يک ميليون تن کنسانتره نيز 100 نفر مشغول به کار خواهند شد که اگر به سمت حلقههاي بالادستي يعني استخراج و اکتشاف سنگ آهن برويم، به همان ميزان اشتغال ايجاد خواهد شد. البته اين اعداد و ارقام فقط مربوط به اشتغال مستقيم صنايع فرآوري سنگ آهن است و ميزان اشتغال غيرمستقيم اين صنايع به دليل نقش پايهاي و زيربنايي در توسعه صنايع مختلف بسيار بيشتر از اشتغال مستقيم آنهاست. براي مثال گفته ميشود در 7 طرح فولاد استاني که البته هنوز به بهرهبرداري نرسيده است، با ظرفيت مجموع 8 ميليون تني نزديک به 8 هزار نفر شغل مستقيم و حدود 60 هزار شغل غيرمستقيم ايجاد ميشود.

توسعه صنعت آهن سنگ و دانش بومي

مهرداد سعيدي، فعال بازار صنعت آهن، در گفتوگو با «دانشبنيان» درباره توسعه اين صنعت ميگويد: «در طول فعاليت دولت يازدهم توسعه زيادي در حوزه صنعت سنگ آهن تحقق يافته است. به عنوان نمونه ظرفيت توليد گندله آهن ماده از 22 ميليون به 32 ميليون تن رسيد. اين اقدام در راستاي تکميل زنجيره توليد فولاد، رشد ارزش افزوده و همچنين تامين خوراک طرح جامع فولاد صورت گرفته است. در سالهاي 93 و 94 ظرفيت توليد گندله سنگ آهن 22 ميليون و 7/22 ميليون تن بود که در سال 95 حدود 10 ميليون تن افزايش يافت.»

او با اشاره به طرحهاي توسعهاي اين صنعت ميگويد: «هماينک 7 شرکت مشغول به توليد گندله سنگ آهن هستند که مجموع ظرفيت آنها به 32 ميليون تن ميرسد. همچنين 14 شرکت نيز طرح توسعه يا ايجاد ظرفيت جديد توليد گندله دارند که جمع ظرفيتهاي در دست احداث به محدوده 43 ميليون تن ميرسد. طبق پيشبينيها ظرفيت توليد اين ماده معدني تا پايان سال 96 به 8/45 ميليون تن خواهد رسيد. توليد واقعي شرکتهاي داخلي در سال گذشته به 6/25 ميليون تن رسيد، در حاليکه توليد سالهاي 92 ، 93 و 94 به ترتيب به 7/20 ميليون، 5/21 ميليون و 5/21 ميليون تن رسيده بود. همچنين ميزان توليد کنسانتره سنگ آهن شرکتهاي بزرگ معدني طي 12 ماهه سال 95، 26 درصد رشد يافت. توليدکنندگان بزرگ سنگ آهن کشور از ابتداي فروردين تا پايان اسفندماه، 32 ميليون و 590 هزار و 63 تن کنسانتره سنگ آهن توليد کردند. اين رقم در مدت مشابه سال گذشته، 25 ميليون و 801 هزار و 783 تن بود.» او با اشاره به ضرورت نوسازي، استفاده از تکنولوژي و دانش بومي در اين صنعت ميگويد: «در برخي از موارد شاهد هستيم که از تکنولوژيهاي متعلق به 50 سال پيش در اين صنعت استفاده ميشود، اما در عين حال شاهد توسعه تکنولوژي در بخشهاي متفاوتي هستيم. اين مسير از دو راه امکانپذير است؛ يکي استفاده از سرمايه و دانش بينالمللي است. بدين معني که بر اين امر تاکيد کنيم که ورود سرمايهگذاري خارجي همراه با ورود دانش جديد اين صنعت باشد. اين در حالي است که برخي از کشورها در پي ورود صنايعي منسوج شده هستند. راه بعدي تاکيد بر دانش بومي است. توسعه شرکتهاي دانش بنيان در بخش استخراج و فرايندها علاوه بر جلوگيري از خروج ارز، هزينه توليد و در نهايت توليد و اشتغال اين صنعت را گسترش خواهد داد.

منبع: مجله دانش بنیان