اقتصاد دانش بنیان

پله‌های افتخار

بررسی انیمیشن در ایران با نگـاهی به تـجربیات امریکا و ژاپـن

جین دیچ، از چهره‌های سرشناس صنعت انیمیشن، می‌گوید: «تعریف من از انیمیشن الزاما فیلم، دوربین، فریم، پروژکشن، پرده‌ها،‌ تیرک‌های لیزری، کامپیوتر یا حتی نقاشی‌ها را در بر نمی‌گیرد، بلکه می‌تواند همه این‌ها یا هر تکنولوژی‌ای از آینده را نمایانگر باشد. انیمیشن یعنی خلق و آفرینش، ثبت کردن و بازیابی فازهای حرکت مجزا و مستقل در کنار هم.» طبق این تعریف، انیمیشن در وهله اول نوعی هنر است؛ هنر واقعیت‌بخشی به تصورات ذهنی. در دنیای انیمیشن محدودیت‌های دنیای واقعی وجود ندارد. انیماتورها فارغ از قواعد دست و پاگیر دنیای واقعی، تخیلات خود را به تصویر می‌کشند؛ قابل لمس‌تر از آنچه پیرامونمان رخ می‌دهد. از همین رو است که اصطلاح The Illusion of Life را به معنای «توهم زندگی» برای انیمیشن به کار می‌برند. اما به‌مرور و با ورود سرمایه‌گذاران به این عرصه، نگاه تجاری به انیمیشن پررنگ‌تر از بعد هنری آن شد.
در فرایند تولید یک انیمیشن قطعا زمان و هزینه از مهم‌ترین عوامل به شمار می‌روند. از جمله دلایل بالا بودن هزینه ساخت انیمیشن در دنیا می‌توان به این موارد اشاره کرد: بر خلاف فیلم‌های زنده که معمولا هر بازیگر یک نقش را به عهده دارد، در انیمیشن چند نفر باید برای طراحی یک نقش با یکدیگر همکاری کنند؛ از کارگردان هنری و تیم نویسندگی گرفته تا صداپیشگان و تیم موسیقی. همین امر تاثیر مستقیم در هزینه‌های استودیو نیز دارد. تمامی افراد دخیل در کار استودیویی نیاز به ابزار و امکانات مناسب و حقوق مکفی دارند. عامل تاثیرگذار دیگر، هزینه‌های سرور است. برای خروجی گرفتن از یک انیمیشن به سخت‌افزارهای قدرتمندی نیاز است و هر کدام از این سخت‌افزارها نیز به نیروی پشتیبانی نیاز دارند. همه این عوامل منجر به بالا رفتن هزینه ساخت و تولید یک انیمیشن متوسط می‌شود. حال با توجه به جزئیات ساخت مانند تعداد کاراکترها، پیچیدگی محیط و فضا، وجود جلوه‌های ویژه، میزان واقع‌گرایانه بودن بافت، کیفیت نورپردازی و صداگذاری و آهنگسازی این بودجه متغیر است.
در این گزارش قصد داریم وضعیت ساخت انیمیشن در امریکا و ژاپن را به عنوان قطب‌های انیمیشن‌سازی دنیا از نظر گذرانده و در انتها چالش‌های ساخت انیمیشن در ایران و گام‌هایی که در سال‌های اخیر جهت بهبود وضعیت آن برداشته شده، بررسی کنیم.

انیمیشن در امریکا
با نگاهی به فهرست برترین انیمیشن‌های دنیا درمی‌یابیم بیش از نیمی از آن‌ها در امریکا ساخته شده‌اند. حتی اگر اهل دیدن انیمیشن نباشید نام کمپانی‌هایی همچون والت‌دیزنی، پیکسار و دریم‌ورکس را شنیده‌اید. استیو جابز در سال ۱۹۸۶، استودیو انیمیشن پیکسار را به قیمت پنج میلیون دلار از جرج لوکاس خرید. پیکسار متشکل از متخصصان و دانشمندان علوم رایانه‌ای بود. آن‌ها گروهی از مهندسان خلاق و مبتکر بودند که به ریاست اد کتمول کار می‌کردند. این شرکت که حول بخش گرافیک رایانه‌ای شکل گرفت، در کالیفرنیا قرار دارد. پیکسار یک دهه بعد، با ساخت «داستان اسباب‌بازی» که با مشارکت والت‌دیزنی ساخته شد، معروف شد. در حال حاضر پیکسار زیرمجموعه شرکت والت‌دیزنی است و استیو جابز بزرگ‌ترین سهامدار این کمپانی محسوب می‌شد.
کمپانی والت‌دیزنی در سال 1923 تاسیس شد. این کمپانی خالق آثاری چون «پینوکیو»، «فانتازیا»، «دیو و دلبر»، «آلیس در سرزمین عجایب» و بسیاری انیمیشن‌های معروف دیگر است و به‌تنهایی ارزشی معادل ۲۶۷/۱۷۸ میلیارد دلار دارد.
دریم‌ورکس را احتمالا با انیمیشن معروف «شرک» می‌شناسید. در سال 2002 این کمپانی اولین جایزه اسکارش را با ساخت «شرک» دریافت کرد. انیمیشن‌های معروفی چون «ماداگاسکار» و «پاندای کونگ‌فوکار» از تولیدات آن هستند. دریم‌ورکس در طول 24 سال فعالیتش، سه اسکار و 22 جایزه امی را از آن خود کرده است.
در میان انیمیشن‌های امریکایی بوده‌اند آثاری که با وجود هزینه‌های بالای ساخت، آنچنان که باید مورد استقبال قرار نگرفته است. نمونه‌اش «ماشین‌ها2» است که در قیاس با انیمیشن‌های سری خود، در رده پایین‌تری از کیفیت قرار می‌گیرد اما در مجموع انیمیشن‌های ساخت امریکا در صدر جدول فروش قرار دارند. انیمیشن «کوکو» در ژانر موزیکال و فانتزی، محصول مشترک والت‌دیزنی و پیکسار است. این انیمیشن در مدت سه هفته و با اکران در 3700 سالن سینما توانست 5/135 میلیارد بفروشد و با این رقم پرفروش‌ترین فیلم سال در امریکا شد. این اثر در هفتاد‌و‌پنجمین دوره جوایز گلدن‌گلوب نامزد دو جایزه بهترین پویانمایی و بهترین آهنگ اوریجینال شد که توانست جایزه اول را از آن خود کند. همچنین در نودمین دوره جوایز اسکار در دو رشته بهترین انیمیشن و بهترین ترانه نامزد دریافت جایزه بود که موفق به دریافت هر دوی آن‌ها شد.
همه این‌ها نشان می‌دهد که در این کشور انیمیشن صرفا سرگرمی نیست، بلکه صنعتی تجاری است و سرمایه‌گذاری‌های کلانی روی آن انجام می‌شود. سناریوهای جذاب، تکنیک‌های گرافیکی، تیم متخصص، کاراکترهای گیرا، جلوه‌های ویژه بصری و کیفیت بالای محصولات آن‌ها را مجاب می‌کند که وارد این حوزه شوند. آن‌ها با کمترین میزان ریسک می‌توانند در ازای سرمایه خود، سود بالایی کسب کنند.
در پایان به چند نمونه از آثار پرفروش امریکایی در سال‌های اخیر اشاره می‌کنیم:
«داستان اسباب‌بازی‌ها 3» با هزینه اولیه 200 میلیون دلار توانست به درآمدی بالای یک میلیارد دلار برسد. سری‌های اول و دوم این انیمیشن را پیکسار ساخت اما برای تولید قسمت سوم، پیکسار با دریم‌ورکس مشترکا به تولید پرداخت. این اثر دومین انیمیشن پرفروش تاریخ و شانزدهمین فیلم پرفروش جهان است.
«گیسوکمند» در سال 2010 اکران شد و با بودجه 274 میلیون دلاری تا به امروز پرهزینه‌ترین انیمیشن تاریخ بوده است. این انیمیشن در هشتاد و سومین دوره جوایز اسکار، نامزد جایزه بهترین موسیقی اوریجینال شد. تولید این اثر شش سال طول کشید.
«دلیر» انیمیشنی سه‌بعدی است که در 22 ژوئن 2012 انتشار یافت. دلیر برنده جایزه بهترین انیمیشن سال 2013 جشنواره گلدن‌گلوب شد. این اثر با هزینه 185 میلیون دلار تولید شد و توانست به 538 میلیون دلار فروش برسد.

انیمیشن در ژاپن
بعد از جنگ جهانی دوم، ژاپن از لحاظ اقتصادی در شرایط بسیار سختی به سر می‌برد. ویرانی‌های جنگ 25 درصد از دارایی‌های غیرنظامی و 41 درصد از ثروت ملی را از بین برده بود. از طرفی این کشور باید به متفقین غرامت پرداخت می‌کرد. همه این‌ها فشاری بود بر مردم و دولت ژاپن اما آن‌ها دوباره از خاکستر جنگ و ویرانه‌ها متولد شدند؛ این‌گونه ژاپن توانست به یکی از پایگاه‌های قدرتمند اقتصادی دنیا تبدیل شود.
از مهم‌ترین عوامل رشد و بازسازی این کشور اتکا به منابع و توانایی‌های موجود بود. یکی از حوزه‌هایی که آن‌ها پس از جنگ روی آن تمرکز کردند، انیمیشن‌سازی بود. ژاپنی‌ها سراغ انیماتورهای امریکایی رفتند تا شیوه‌های نوین ساخت انیمیشن را از آن‌ها بیاموزند و بعد طبق فرهنگ خود شروع به تولید انیمه کردند. پیشرفت آن‌ها در این حوزه به گونه‌ای بود که طبق گزارش‌ها در سال 2016 سهم ژاپن از درآمد صنعت انیمیشن 50 درصد بود، بعد از آن امریکا بود که 43 درصد را به خود اختصاص داد.
فعالیت‌های اولیه انیماتورهای ژاپنی بیشتر به صورت سفارشی و در زمینه تبلیغات موسسات و ارگان‌های دولتی بود. دولت از انیمه‌سازها حمایت می‌کرد و در ازای خدمات و بودجه قابل توجه، از آن‌ها می‌خواست آثاری خلق کنند که فرهنگ ژاپن در آن نمود پیدا کند. اگر به انیمیشن‌های دهه شصت ژاپن نگاهی بیندازید، متوجه می‌شوید که خط داستانی از این قرار است: بمب اتم دنیا را نابود می‌کند و در حالی که ژاپن با خاک یکسان شده، شخصیت قهرمان ظاهر می‌شود و همه چیز را از نو می‌سازد. این روحیه دقیقا همان چیزی است که در نسل‌های بعدی ژاپن نیز شاهدش هستیم: نظم، امید،‌ تلاش بی‌وقفه و ساختن همه چیز از هیچ چیز.
مدتی بعد از جنگ و هنگامی که انیماتورهای ژاپنی مهارت کافی در این حوزه آموخته بودند و می‌توانستند مستقل از مشاوران هالیوودی خود فعالیت کنند، وزارت‌خانه انیمیشن در این کشور تاسیس شد و همین امر موجبات پیشرفت و رشد بیشتر صنعت انیمیشن در ژاپن را فراهم آورد. مهم‌ترین مسئولیت این وزارت‌خانه ارائه راهکارهای مناسب به شرکت‌های انیمیشن‌سازی و کمک به آن‌ها برای رسیدن به حداکثر بازدهی است. این وزارتخانه اخبار حوزه انیمیشن را به طور دقیق رصد می‌کند. نقطه قوت و ضعف انیمیشن‌های ساخته‌شده در داخل کشور را بررسی می‌کند و با تحلیل اتفاقات این حوزه، هم در داخل و هم خارج از کشور، آمار سالانه‌ای ارائه می‌دهد. از جمله اطلاعاتی که در این آمارها مشخص می‌شود می‌توان به میزان درآمد شرکت‌ها (هم فروش خود انیمیشن و هم فروش محصولات جانبی و موسیقی و...)، هزینه تولید محصولات، تعداد انیمیشن‌های ساخته‌شده، میزان استقبال مخاطب از هر انیمیشن، تاثیرات فرهنگی محصولات این حوزه و... اشاره کرد. این آمارها موجب شفاف‌سازی فعالیت‌های انجام شده در انیمیشن‌سازی می‌شود، به سازندگان کمک می‌کند که بتوانند آثار خود را با دیگر محصولات مقایسه کنند و نقاط ضعف و قوت خود را بیابند و به کسانی که می‌خواهند پا در این عرصه بگذارند اطلاعاتی مفید، روشن و بر اساس واقعیت ارائه می‌دهد.
وزارت‌خانه انیمیشن، درآمد کل صنعت انیمیشن در سال 2016 را 7/17 میلیارد دلار اعلام کرد که یک رکورد محسوب می‌شود. در این میان انیمیشن «اسم تو» با فروشی بیش از 3/355 میلیون دلار سهم قابل توجهی در این درآمدزایی داشت.

انیمیشن در ایران
در ایران انیمیشن‌سازی از اواخر دهه پنجاه میلادی و به صورت کاملا تجربی آغاز شد. می‌شود گفت این صنعت در ایران مدیون افرادی همچون اسفندیار احمدیه، جعفر تجارتچی، پرویز اصانلو، نصرت‌الله کریمی، پترس پالیان و اسدالله کفافی است که در سال‌های 1335 تا 1340 شمسی و در اداره کل فرهنگ و هنرهای زیبای تهران فعالیت‌های گسترده‌ای انجام دادند. اسفندیار احمدیه نخستین فیلم کوتاه پویانمایی را در سال 1336 شمسی با امکانات محدودی ساخت.
به نظر می‌رسد با توجه به بالا بودن هزینه‌های تولید انیمیشن در سراسر دنیا، مدیران هنری داخل کشور ترجیح می‌دهند سرمایه خود را صرف ساخت فیلم‌ زنده کنند تا انیمیشن. از طرفی به دلیل دستمزدهای پایین و نبود کار مناسب، بسیاری از افراد فعال در این حوزه ناچار به مهاجرت شده‌اند.
شاید خیلی‌ها گمان کنند دلیل اصلی نرسیدن انیمیشن‌های ایرانی به کیفیت استاندارد، نبود بودجه کافی است؛ حتی کسانی که خود در این عرصه فعالیت می‌کنند. به عنوان مثال هادی محمدیان، کارگردان «فیلشاه»، در مصاحبه‌ای گفته بود: «بودجه تولید انیمیشن در ایران، پول قهوه هالیوودی‌ها هم نمی‌شود.» اما حالا شرکت‌هایی را می‌بینیم که با داشتن بودجه‌های قابل توجه آن‌طور که باید در این حوزه ظاهر نمی‌شوند. واقعیت این است که سرمایه اولین عامل تاثیرگذار نیست. عدم مدیریت صحیح و ضعف در برنامه‌ریزی از آن مهم‌تر است. متاسفانه در ایران سیاستی جهت تولید انیمیشن برای درآمدزایی وجود ندارد.
برادران نکویی از افراد موفق در حوزه انیمیشن‌سازی و کارگردانان «روبی و جوجه‌ها» هستند. شاید این انیمیشن را که در ایام نوروز از تلویزیون پخش می‌شد، دیده باشید. این انیمیشن در بخش بین‌الملل دهمین جشنواره پویانمایی تهران توانست رتبه اول را کسب کند و همچنین تندیس طلایی بهترین اثر تلویزیونی را به دست آورد. برادران نکویی معتقدند زمانی شاهد کیفیت تکنیک و محتوا خواهیم بود که سفارش‌دهندگان و تهیه‌کنندگان برای درآمدزایی از انیمیشن و ورودش به چرخه اقتصادی، برنامه‌ریزی داشته باشند. این دو برادر که با انیمیشن «استریپی» به رقابت برای انتخاب نامزدهای اسکار 2016 راه یافتند، در مصاحبه‌‌ای تولیدات انیمیشنی ایران را به چند بخش تقسیم کرده‌اند: انیمیشن‌های سینمایی، تیزرهای تبلیغاتی و محصولاتی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم برای درآمدزایی و عرضه به مخاطب تولید می‌شوند که معمولا کیفیت قابل قبولی دارند، زیرا سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده به بازگشت سرمایه اهمیت می‌دهند. دسته دیگری از انیمیشن‌ها برای فضای مجازی ساخته می‌شوند که کیفیتشان اهمیت چندانی ندارد؛ درباره این دسته از تولیدات چیزی که مهم است سرعت تولید و انتشار گسترده در فضای مجازی است. دسته دیگر محصولات انیمیشنی، سفارش‌دهنده دولتی دارند و نهادها و سازمان‌هایی چون تلویزیون در تولید این آثار سرمایه‌گذاری می‌کنند. بخش اعظمی از تولیدات انیمیشنی ما جزو دسته آخر و محصولات تلویزیونی هستند که در یک چرخه اقتصادی تولید نمی‌شوند. آن‌ها معتقدند تا زمانی که تهیه‌کنندگان انیمیشن به فکر عرضه آثارشان در بازارهای مختلف نباشند و صرفا از منابع و بودجه موجود برای تولید هزینه کنند، بعید است فرصتی برای رشد کیفیت وجود داشته باشد.
در انتها به چند انیمیشن ایرانی نگاه می‌اندازیم:
«جمشید و خورشید» به کارگردانی بهروز یغماییان در سال 1384 منتشر شد. هزینه ساخت این اثر 700 میلیون تومان بود که با توجه به سال ساخت رقم سنگینی محسوب می‌شود. پرویز پرستویی، ترانه علیدوستی، ثریا قاسمی، رامبد جوان از جمله صداپیشگان این انیمیشن بودند.
«تهران 1500» اولین انیمیشن سینمایی بلند است که بهرام عظیمی کارگردانی آن را به عهده داشت. این انیمیشن در نوروز 1392 به اکران عمومی درآمد. «تهران 1500» توانست در عرصه بین‌المللی نیز مورد اقبال و توجه قرار گیرد. هزینه ساخت آن دو میلیارد و 300 میلیون تومان بود و در اکران نوروزی توانست بالای سه میلیارد تومان فروش داشته باشد.
در پنجاه‌وهشتمین دوره جشنواره بین‌المللی و معتبر «انسی» فرانسه که 21 تا 26 خرداد امسال برگزار شد، چهار انیمیشن ایرانی نیز حضور داشتند. این حضور نشانگر رشد و پیشرفت انیمیشن‌های ایرانی در سال‌های اخیر است. فیلم «آخرین داستان» به نویسندگی و کارگردانی اشکان رهگذر در بخش فیلم بلند، «آقای گوزن» ساخته مجتبی موسوی در بخش فیلم کوتاه، «بدو رستم بدو» اثر حسین ملایمی در همین بخش و «روبی و جوجه‌ها: مسافری از فضا» ساخته بابک و بهنود نکویی در بخش سریال تلویزیونی، نمایندگان انیمیشن ایران در این جشنواره بودند.

منبع: مجله دانش بنیان