اقتصاد دانش بنیان

از نگاه محمود شیخ‌زین‌الدین که به عنوان مدیر برتر فناوری کشور در سال 89 شناخته شده است، ایران این‌روزها، ضرورت كسب رقابت‌پذيري در عرصه ملي و جهاني را درك كرده است. در این گفت و گو چند اقدام مهم معاونت نوآوری و تجاری‌سازی معاونت علمی و فناوری از جمله ایجاد کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار را به بحث و گفت و گو نشسته‌ایم:

* جناب آقای دکتر شیخ زین‌الدین، با توجه به مسئولیتتان که در معاونت علمی و فناوری متمرکز بر حوزه نوآوری و تجاری‌سازی است، اهمیت این حوزه را در رسیدن به اقتصادی دانشی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بي‌شك نقش ايجاد ارزش افزوده اقتصادي حاصل از نوآوری و تجاريسازي فناوری را در دست‌يابي به پیشرفت نمی‌توان دست‌کم گرفت. از این رو، حمایت از نوآوری و تجاری‌سازی فناوری با هدف افزایش سهم تولید دانش‌بنیان در کشور و بازارسازی مناسب برای آن، یکی از سیاست‌های راهبردی و اولویتهای اساسی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است.

‌در اقتصاد ایران که در طول سال‌ها، وابستگی به درآمدهای نفتی را تجربه کرده و تبدیل به اقتصادی منبع محور شده است، فاصله گرفتن از چنین روندی، نیازمند تصمیم‌هایی ورای حوزه علم و فناوری، یعنی حوزه‌های کلان اقتصاد، صنعت و مدیریت است. تجارب حاصل از دوران تحریم نشان داد هرکجا که تقاضا و نیازی جدی برای نوآوری و فناوری وجود داشته است، خلق فناوری و توسعه محصول نیز با احتمال موفقیت بیشتری همراه بوده است. بر این اساس معاونت علمی و فناوری در سالهای اخیر، تلاش کرده است تا علاوه بر عرضه، جنبه تقاضای نوآوری و فناوری را نیز مورد توجه جدی و حمایت قرار دهد و با ایجاد بنیادهای محکم میان عرضه و تقاضا، زمینه‌های تحقق اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم آورد.

* اما نسبت این تولید فناوری، با تولید ثروت چیست؟

حقیقت این است که اگرچه کشورمان در این سال‌ها، تغییرهای قابل توجهی در رویکرد خود نسبت به تولید علم و فناوری به اصطلاح آزمایشگاهی به سوی یک تولید فناوری صروت‌آفرین و مولد داشته است و مصداق روشن آن را می‌توان در جایگاه کنونی دارایی‌ها و توانمندیهای علمی و فناوری کشور جستجو کرد؛ همچنین در بسیاری از حوزه‌ها در سالیان گذشته، شاخص‌های تولید علم کشور همچون تعداد انتشارات علمی رشد قابل توجهی داشته است؛ اما همه این‌ها در حالی است که شاخص‌های توسعه فناوری جایگاهی مطلوب نداشته‌اند. برای مثال موارد ثبت اختراع یا تعداد محصولات ارائه شده به بازار، وضعیت چندان مناسبی ندارند. ضعف در حلقه‌های پایانی فرآیند تبدیل ایده به ثروت و عدم توفیق در تجاری‌سازی نتایج پژوهش و نوآوری در قالب خدمات و محصولات فناورانه و ارائه به بازار، موجب شده است تا از یک سو، جامعه از مزایای نوآوری و فناوری بهره‌مند نشود و در سوی دیگر، پژوهشگران، نوآوران و فناوران نتوانند به طور شایسته از دستاورد تلاش‌های خود بهره‌مند شوند و نتوانند سهم چندانی از اقتصاد ملی را به خود اختصاص دهند.

* راه‌کارها و رویکردهایتان برای رفع این خلأ چه بوده است؟

معاونت علمی و فناوری در این سال‌ها، با هدف ارتقای سطح فناوری و توانمندیهای فناورانه داخلی، افزایش توان رقابتی کشور در بازار داخلی و صادرات کالاهای دانش‌بنیان، ایجاد اشتغال پایدار و اعتمادسازی نسبت به پژوهش‌های کاربردی داخلی از طریق سازوکارهای مختلفی مثل برگزاری نمایشگاه‌ها، فن‌بازارها و رویدادهای فناورانه، اعطای جایزه تجاری‌سازی به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، حمایت از توسعه مراکز نوآوری و شتابدهی فناوری و اجرای طرح‌های کلان ملی به این مهم پرداخته است.

حمایت از تجاری‌سازی فناوری راهبردی کشور، یکی از راهبردهایی‌ست که از طریق اعطای تسهیلات به طرح‌های تجاری‌سازی شرکت‌ها و برنامه‌ريزي، شناسايي، تصويب، اجرا و پایش طرح‌هاي کلان ملي فناوري و نوآوري محصول محور، بر مبناي فناوري‌هاي راهبردي و اولويت‌دار کشور که با مشاركت بخش خصوصي و نهادهاي دولتی ذي‌ربط انجام می‌شود. معاونت، طرح‌های فناورانه با قابلیت تجاری‌سازی را شناسایی و ارزیابی می‌کند و از برخی طرح‌های منتخب در استان‌ها و دانشگاه‌های مختلف در قالب ارائه تسهیلات مالی و ایجاد هماهنگی میان سازمان‌ها و نهادهای دولتی و شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت می‌کند.

 بازارسازی و ایجاد بسترهای تبادل محصولات عرضه و تقاضای فناوری از طریق پیش‌خرید محصولات، تشویق سازمان‌های دولتی و صنایع بزرگ برای حمایت از تولید داخل و نیز برگزاری نمایشگاه با هدف ارائه محصولات فناورانه و نوآورانه تولید داخل، از جمله اقداماتی است که در این حوزه انجام گرفته است. اعطای جایزه تجاری‌سازی فناوری به دانشگاه‌ها، ترویج، شبکه‌سازی و حمایت از فعالیت‌های برگزاری نمایشگاه، ایجاد مراکز نوآوری و کانونهای هماهنگی دانش، صنعت و بازار از اقداماتی است که معاونت نوآوری و تجاری‌سازی معاونت علمی در همین راستا انجام می‌دهد.

* جایزه تجاری‌سازی که به دانشگاه‌ها اعطا می‌شد چه هدفی داشت و آیا به هدف خود نیل پیدا کرد؟

یکی از اهداف اصلی جایزه تجاری‌سازی فناوری آن است که دانشگا هها را به سوی مأموریت جدید خود یعنی کارآفرینی و خلق ارزش سوق دهد.

نقش یک دانشگاه کارآفرین در اقتصاد دانش بنیان، پشتیبانی از رشد اقتصادی از طریق رشد کمّی و کیفی پژوهش‌های بنیادی و کاربردی، و انتقال سریع دانش به جامعه از طریق آموزش و کارآفرینی است. در مقابل،دانشگاه سنتی عمدتا به «آموزش » و «پژوهش » اشتغال دارد.

این جایزه با هدف تقویت کارآفرینی دانشگاهی و گسترش پژوهش های کاربردی شکل گرفته است.

بر اساس این آیین نامه اعطای جایزه تجاری‌سازی فناوری به دانشگا هها و مؤسسات پژوهشی از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان تابعه که اردیبهشت ماه 1393 پس از تدوین در معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری، به تصویب معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری رسید،  معادل 5 درصد از فروش محصولات شرکت‌های دانش بنیان تابعه دانشگاه را در قالب جایزه به دانشگا هها پرداخت می‌کند.

ایجاد زیرساخت‌های توسعه فناوری، خرید تجهیزات آزمایشگاهی ساخت داخل، تعمیر و بهینه‌سازی تجهیزات موجود، توسعه فضای فیزیکی مرتبط با فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله مراکز رشد، آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها، ایجاد اتاق تمیز، پژوهانه دکتری پژوهشی یا پسادکتری، از اعتباراتی است که در قالب جایزه به هر دانشگاه تعلق می‌گیرد.

پیش از این، در بند 4 ماده 17 قانون برنامه پنجم توسعه تصریح شده بود که اعضای هیأت علمی می‌توانند با موافقت هیأت امنای دانشگاه نسبت به تشکیل مؤسسات و شرکت‌هاي دانش‌بنیان 100 درصد خصوصی اقدام، یا در این مؤسسات و شرک تها مشارکت کنند و این مؤسسات و شرکت‌ها براي انعقاد قرارداد پژوهشی مستقیم یا غیرمستقیم با دستگاه‌هاي اجرایی، مشمول قانون منع مداخله کارکنان در معاملات دولتی نیستند. اما در عمل، دانشگا هها و اعضای هیأت علمی اقبال چندانی نسبت به تأسیس شرک تهای دانش‌بنیان و تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی نشان ندادند که به نظر م یرسد یکی از دلایل آن، موانع فرهنگی بود؛ چراکه باور غالب به جا یمانده از گذشته، صاحب کسب وکاربودن اعضای هیأت علمی در محیط دانشگاهیرا مذموم می‌شمرد. بنابراین، یکی دیگر از اهداف آیی ننامه جایزه تجاری‌سازی این است که با ایجاد انگیز ه برای تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان در جوار دانشگاه‌ها، فرهنگ کارآفرینی دانشگاهی را تقویت کند، و همچنین جایگاه استادان و دانش آموختگان دانشگاه‌ها را كه در ایجاد شركت‌هاي دانش‌بنيان و تجاري‌سازي فناوري مشارکت دارند، در جامعه دانشگاهی ارتقا دهد.

* به کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار که با حمایت معاونت نوآوری شکل گرفتند، اشاره داشتید این کانون‌ها چه نقشی را در زیست‌بوم نوآوری و فناوری ایفا می‌کنند؟

می‌دانیم که مراکز تحقیقاتی، پژوهشی صنعتی، خدماتی و تولیدی از مهم‌ترین و اثرگذارترین نهادها در توسعه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و پیشرفت‌های اقتصادی و فناورانه جوامع هستند. ارتباط مستمر و نظام‌مند این دو حوزه، تأثیر زیادی بر روند توسعه فناوری و صنعتی کشور خواهد داشت. شناخت پاییت نهادهای واسط از یک‌سو و ناکارایی حلقه‌های واسط از سوی دیگر، در مسیر تعامل مراکز پژوهشی، تحقیقاتی، صنایع، کسب و کارها، بازار و نظام حاکمیتدر سطوح کلان و خرد، آسیب‌های جدی را ایجاد می‌کند.

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در راستای رهنمودهای مقام معظم رهبری برای تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت، و به استناد آیین نامه ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور، ضمن بررسی تجارب ملی و جهانی در زمینه توسعه و ارتقای همکاری‌های دانشگاه، صنعت و دولت، از سال 1387 حرکتی ملی را در قالب تأسیس کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار" حول محصول یا خدمتی مشخص آغاز کرد.

افزایش هم‌گرايي و هم‌افزایی میان نهادهای عرضه و تقاضای فناوری؛ شناسایی چالش‌ها و تدوین راهکارها برای رفع موانع تولید، توسعه، فروش و صادرات محصولات دانش‌بنیان، کمک به توسعه و نفوذ فناوری و ایجاد مزیت رقابتی مبتنی بر فناوری و نوآوری در سطح بنگاه‌های تولیدی و خدماتی متناسب با زمینه تخصصی فعالیت کانون از اهداف اصلی معاونت علمی و فناوری در شکل‌دهی کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار است.

پرداختن به نقش کانون در معاونت علمی و فناوری در یک سیر تکاملی دو دوره را پشت سر گذاشته است. در دوره اول این کانون‌ها، که از سال 1387 آغاز و تا 1393 ادامه داشت، با رویکرد ترویج، برای 66 کانون مجوز فعالیت صادر شد. از سال 1393 با بررسی نتایج عملکرد کانون‌ها، تحلیل جایگاه کانون در توسعه کشور و انتظارات معاونت علمی و فناوری از نقش آفرینی کانون‌ها، ابتدا مجوز کانون‌های با اثربخشی کم، لغو و در دوره دوم نسبت به توسعه کانون‌ها با هدف ارتقای کیفیت در نقش‌آفرینی به عنوان حلقه واسط و تسهیل‌گر اقدام جدی صورت گرفت. بنابراین پس از تصویب تثبیت جایگاه حقوقی کانون‌ها در شورای عالی انقلاب فرهنگی، تغییر در سازوکار تأسیس و راهبری کانون در دستورکار قرار گرفت، تا علاوه بر توسعه کیفی، اثربخشی بیشتر در عرصه ملی با محوریت بخش خصوصی در آن با جدیت بیشتری تعقیب شود. بر این اساس در معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری در سال 1395 در این حوزه با تمرکز بر دو موضوع "اصلاح ساختار و بهبود در فرآیندهای کاری کانون‌ها" و "تاسیس و فعالسازی کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار" اقدام اساسی صورت گرفت.

* این کانون‌ها با حمایت دولت اداره می‌شوند یا بخش خصوصی هم در شکل‌گیری آن‌ها نقش دارد؟

پذیرش ثبت کانون به عنوان یک موسسه غیردولتی-غیرانتفاعی توسط اداره ثبت شرکت‌ها و مؤسسات غیرتجاری، تغییر در اساسنامه کانون‌ها در تعامل با اداره ثبت شرکت‌ها و اعضای شورای سیاستگذاری و برگزاری سومین جلسه شورای سیاستگذاری و تصویب اساسنامه نمونه کانون‌ها را از مهمترین اقدامات معاونت در راستای اصلاح ساختار و بهبود در فرآیندهای کاری کانون‌ها در دوره جدید است. اما نقش اساسی دولت، محوریت دادن به بخش خصوصی در ساختار و اداره کانون‌ها، ایجاد تغییرات ساختاری در کانون‌ها به منظور چابک‌سازی ساختار آن‌ها، و امکان بهره‌گیری از افراد صاحب‌نظر و خبره دانشگاهی و حرفه‌ای در قالب کارگروه‌های تخصصی در کانون، است.

اساس‌نامه جدید ضمنا ثبت کانون‌ها را در اداره ثبت شرکت‌ها و مؤسسات غیرتجاری امکان‌پذیر ساخته و از این پس کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازار به عنوان تشکل خصوصی غیر تجاری و شناسنامه دار و دارای ساختار اداری و مالی مستقل می‌توانند به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

* با نگاهی به کانون‌های هماهنگی دانش، صنعت و بازاری که فعال هستند، فکر می‌کنید سال 96 چه آینده‌ای پیش روی این کانون ها خواهد بود؟

در سال 1395، بیش از 10 حوزه مستعد تأسیس کانون شناسایی شده و رایزنی با نهادهای فعال و خبرگان جهت تأسیس کانون با محوریت آن‌ها انجام شد. همچنین مستندات و شرایط تأسیس بیش از 20 کانون پیشنهادی به‌منظور طرح در کمیسیون مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت پس از بررسی‌های به عمل آمده مجوز تأسیس 6 کانون چرم، تولید و فرآوری دانه‌های روغنی، تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران، گل‌محمدی و گیاهان معطر، رنگ و رزین، زنبور عسل و تولیدات کندو در سال 1395 صادر شده است. در سال 1394 نیز با تأسیس 4 کانون: آبزیان، جواهرات و سنگ های قیمتی، فرش و گندم، آرد و نان موافقت به‌عمل آمده

اما با توجه به اقدامات خوبی که امسال انجام شد، می‌توان آینده خوبی را برای حوزه نوآوری و تجاری‌‌سازی و کانون‌ها متصور بود. از جمله آن‌ها شناسایی حوزه‌های مستعد جهت تأسیس کانون و تعامل با نهادهای دغدغه‌مند و صاحب تحلیل برای محوریت فعالیت کانون‌ها با اولویت بخش خصوصی، هدایت و جهت دهی به برنامه های کانون‌ها به‌سمت اثرگذاری و رسوخ فناوری در صنعت، حمایت مادی و معنوی از پیشبرد برنامه‌های کانون‌ها و طراحی مدل مفهومی مدیریت کانون‌ها مبتنی بر شرایط کشور و منطبق با مراحل بلوغ نقش‌آفرینی کانون‌ها در مارپیچ‌های تعاملات فناوری را از مهمترین رویکردهای معاونت در سال آتی ذکر کرد.