اقتصاد دانش بنیان

امروزه بسیاری از محصولات و تولیدات داخلی که به دست صنعتگران ایرانی تولید می‌شود، از سطح کیفی بالایی برخوردار است، اما متاسفانه این محصولات به‌دلیل دارا نبودن استانداردهای لازم از حضور در بازارها به‌خصوص بازارهای جهانی بازمانده‌اند. این امر می‌تواند تبعات بدی برای اقتصاد کشور به‌همراه داشته باشد و در حوزه تجارت خارجی نیز امکان رقابت تولیدکنندگان ایرانی با رقبای خارجی را سلب می‌کند. درواقع استاندارد بودن یک کالا یا خدمت، عرضه و تقاضا را در بازار تسهیل می‌کند. در این میان زمانی که پای محصول و خدمت دانش‌بنیان به میان می‌آید، اهمیت استاندارد‌سازی پررنگ‌تر می‌شود و توجه به این مقوله ضرورت دوچندانی پیدا می‌کند. از این‌رو گفته می‌شود یکی از سیاست‌های توسعه بازار و افزایش تقاضای محصولات و خدمات دانش‌بنیان، استانداردسازی این محصولات و خدمات است. کارشناسان معتقدند استانداردسازی یک محصول یا خدمت به‌ویژه محصولات یا خدمات فناورانه مسیر تجاری‌سازی محصول را هموار می‌کند و به آن هویت می‌بخشد. وقتی یک محصول یا خدمت دانش‌بنیان بتواند استانداردهای لازم را کسب کند، متقاضی بیشتری خواهد داشت. ازسوی دیگر، بازاریابی محصول و عرضه آن در بازارهای خارجی تسهیل خواهد شد درنتیجه امکان هرچه بیشتر صادرات محصول نیز فراهم می‌شود. کاهش‌ هزینه، تامین امنیت و بهداشت عمومی، افزایش رفاه، بهبود فضای کسب‌وکار و درآمد ملی نیز از پیامدهای استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان است. درحال حاضر و در چارچوب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مبنی‌بر افزایش پوشش استاندارد برای همه محصولات داخلی و ترویج آن و حمایت از تولید محصولات دانش‌بنیان، گواهینامه استاندارد به محصولات دانش‌بنیان با همکاری معاونت علمی و فناوری و سازمان ملی استاندارد و تصویب شورای عالی استاندارد به محصولات دانش‌بنیان ارائه می‌شود.

 اجرای طرح استانداردسازی محصولات و خدمات دانش‌بنیان

از آنجایی که استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان زیرساختی ضروری برای تقویت و رونق گرفتن اقتصاد دانش‌بنیان است، بر این اساس تفاهمنامه‌ای میان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان ملی استاندارد امضا شد که براساس آن شرکت‌های دانش‌بنیان علاوه‌بر اخذ گواهی‌های استاندارد مرسوم، می‌توانند برای محصولات فناورانه خود گواهی انطباق (تطبیق مشخصه‌های عملکردی محصول براساس یک استاندارد ملی یا بین‌المللی) یا گواهی محصول (تطبیق مشخصه‌‌های عملکردی اظهارشده با نتایج آزمون) و پروانه دانش‌نماد دریافت کنند.

منظور از گواهی تطبیق یا «COC» نوعی دستورالعمل تجاری است که تولید‌کننده کالا برای صادرات کالای خود باید استانداردهای لازم در این دستورالعمل را دارا باشد. گواهینامه محصول این امکان را به شرکت‌های دانش‌بنیان می‌دهد تا حتی بدون وجود استاندارد ملی با استفاده از استانداردهای معتبر بین‌المللی یا کارخانه‌ای از سازمان ملی استاندارد گواهینامه‌ای معتبر را برای تایید محصول خود دریافت کنند که در بسیاری از کشورهای دنیا نیز معتبر است. برای مثال اخیرا سازمان مرکزی استاندارد و کنترل کیفی عراق دستورالعمل تجاری واردات به این کشور را تدوین و به شرکای تجاری این کشور ابلاغ کرد. بر این اساس صادرکنندگان کالا به عراق باید مجوز انطباق را مطابق با استانداردها و شرایط فنی صادرات کالا به عراق کسب کنند. درواقع محموله صادراتی به این کشور بعد از بررسی‌های لازم و صدور مجوز انطباق «COC»، مجوز صدور به عراق را کسب می‌کنند.

گواهی محصول یا «COP» گواهینامه انطباق محصول با استانداردهای بین‌المللی است که پس از نمونه‌برداری و انجام آزمون‌های تاییدی محصول، توسط آزمایشگاه‌های بین‌المللی به محصولات تاییدشده واحدهای تولیدی اعطا می‌شود. درواقع این گواهی به آن‌دسته از محصولات دانش‌بنیان داده می‌شود که با هیچ‌کدام از انواع استانداردها مطابقت نداشته و محصولی جدید باشد. گواهینامه مذکور براساس ویژگی‌های محصول و خوداظهاری تولیدکننده صادر می‌شود.

به‌طور کلی اگر محصول دانش‌بنیان منطبق با یک استاندارد ملی یا بین‌المللی باشد، گواهی انطباق برای محصول صادر می‌شود و اگر محصول، منطبق با هیچ استانداردی نباشد، آزمون لازم برای ارزیابی عملکرد و ویژگی‌های مورد ادعای درخواست‌کننده، منطبق با اصول بنیادین استانداردسازی محصول انجام می‌گیرد و گواهی کیفیت محصول صادر می‌شود. در غیر این صورت و چنانچه محصول دانش‌بنیان براساس استاندارد ملی تولید شده باشد، شرایط دریافت پروانه دانش‌نماد را پیدا خواهد کرد. بنابراین می‌توان گفت سازمان استاندارد می‌تواند به شرکت‌های دانش‌بنیان گواهینامه انطباق، محصول و دانش‌نماد اعطا کند. البته ازجمله شرایط دریافت استاندارد تعداد و میزان تولید محصول و برخورداری از سطوح دانشی فناوری پیشرفته است، علاوه‌بر اینکه محصول نباید در حوزه دارویی، انرژی هسته‌ای و نظامی باشد.

طرح ارائه گواهی استاندارد به محصولات دانش‌بنیان در دو مرحله اجرا شد. در مرحله اول در استان تهران اجرا و گواهی توسط اداره‌کل استاندارد استان تهران صادر شد. پس از آن استان قم پایلوت مرحله دوم اجرای نظام استانداردسازی محصولات و خدمات دانش‌بنیان قرار گرفت. بر این اساس، از ابتدای اجرای طرح استانداردسازی محصولات و خدمات دانش‌بنیان 44 گواهی انطباق برای محصولات دانش‌بنیان صادر شده است و 34 محصول دانش‌بنیان نیز در استان تهران موفق به دریافت گواهی محصول شده‌اند.

  استانداردسازی و چالش پیش‌روی دانش‌بنیان‌ها

همان‌طور که گفته شد استانداردسازی محصولات و خدمات فناورانه و دانش‌بنیان تاثیر قابل‌توجهی در ارتقای جایگاه کشور در بازارهای بین‌المللی و رقابت با رقبای خارجی دارد. اما فعالان زیست‌بوم فناوری کشور، همواره دغدغه‌های فراوانی برای دریافت این استانداردها دارند و موانع پیش‌روی آنها موجب می‌شود بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان قید دریافت گواهینامه و درنهایت صادرات محصولات خود را بزنند.

یکی از مشکلات مهمی که شرکت‌های دانش‌بنیان برای اخذ استانداردها دارند، هزینه‌هایی است که باید بپردازند. برای مثال یک شرکت برای اخذ استاندارد CE (محصولاتی که واجد دریافت علامت CE  می‌شوند، باید از نظر سلامت، امنیت، مضرنبودن برای جسم انسان و طبیعت مورد بررسی قرار گیرند و اگر واجد این شرایط باشند قادر به دریافت این نشان خواهند بود) ، مجبور است مبلغی بین 100 تا 150 میلیون تومان هزینه کند؛ هزینه‌ای که اغلب شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا از پس پرداخت آن برنمی‌آیند و لذا تمایلی به گرفتن استانداردهای عمومی یا ملی ندارند. بدیهی است اگر محصولات تولیدشده توسط شرکت‌های دانش‌بنیان، استانداردهای لازم را نداشته باشند، شرکت‌ها تنها می‌توانند محصولات‌شان را حتی به کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و عراق صادر کنند. مضاف بر اینکه نمی‌توانند به بازارهای پردرآمد اروپایی دسترسی داشته باشند.

ازسوی دیگر قوانین دست‌وپاگیر و سنتی یکی از مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان برای دریافت گواهینامه‌‌های استاندارد است که موجب می‌شود سرعت پویایی و خلاقیت این شرکت‌ها را کند کند.

اینکه طبق آمار، فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان تاکنون توانسته است ۳۰۰ هزار شغل در کشور ایجاد کند، نشان می‌دهد زیست‌بوم فناوری تا چه اندازه ظرفیت و پتانسیل گسترش و توسعه دارد. منتها برای تحقق این هدف زیرساخت‌هایی لازم است که به فراگیری محصولات دانش‌بنیان در داخل و خارج کشور کمک کند. استانداردسازی یکی از زیرساخت‌‌های مهم محسوب می‌شود که به گفته فعالان زیست‌بوم فناوری، درحال حاضر این حوزه نیازمند چابک‌سازی استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان است.

  استانداردسازی به شرط تولید انبوه

دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه اخذ گواهینامه استاندارد می‌گوید: «تا پیش از سال 95 اصلی‌ترین مشکل فعالان زیست‌بوم فناوری کشور،‌ دریافت گواهینامه استاندارد بود، چراکه طبق قانون، سازمان استاندارد ملی ایران تنها به کالایی نشان استاندارد ارائه می‌داد که به تولید انبوه رسیده باشد. برای مثال اگر قرار بود نشان استاندارد به یک محصول ارائه شود، سازمان ملی استاندارد پس از بررسی انواع محصولات موجود در بازار و ارزیابی کیفیت آنها استانداردهای لازم را ارائه و مجوز درج آرم استاندارد را بر روی محصول موردنظر صادر می‌کرد. طبیعتا شرکت‌های دانش‌بنیانی که اقدام به تولید یک محصول دانش‌بنیان کرده‌اند و محصول تولیدشده در حد نمونه آزمایشگاهی است، از یک‌سو قادر به تولید انبوه نبودند و ازسوی دیگر امکان دریافت استاندارد را در مرحله نمونه آزمایشگاهی نداشتند. در چنین شرایطی طبیعی است که هیچ سرمایه‌گذاری نیز ریسک سرمایه‌گذاری در تولید محصولی را که هنوز استانداردهای لازم را کسب نکرده است، نمی‌پذیرد.»

به گفته وی، با چنین رویه‌ای، شرکت‌های دانش‌بنیان به‌دلیل سنگینی هزینه‌های تولید، در همان مراحل ابتدایی فعالیت خود دچار اضمحلال و نابودی می‌شدند و قادر به ادامه حیات نبودند. لذا در سال 95 تفاهمنامه‌ای میان سازمان ملی استاندارد و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری امضا شد تا براساس آن شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند پیش از تولید انبوه محصول، گواهینامه انطباق و گواهینامه محصول را دریافت کنند و سپس کالای مذکور را به تولید انبوه برسانند و پس از تولید انبوه، نشان استاندارد دریافت کنند. البته ناگفته نماند که مخالفت‌ها و مقاومت‌های فراوانی نیز در این راستا صورت گرفت، اما بالاخره تفاهم ایجادشده میان کارشناسان سازمان ملی استاندارد و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، موجب شد تا به استناد این تفاهمنامه، توسعه محصولات دانش‌بنیان ساماندهی و استانداردسازی و افزایش پوشش استاندارد به محصولات ایران‌ساخت در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی انجام شود.

کرمی می‌افزاید: «پس از امضای این تفاهمنامه شورای‌عالی استاندارد نیز مصوبه‌ای را تعیین کرد تا بر اساس آن مراحل ارزیابی، استانداردسازی، ارائه گواهینامه و تمامی رویه‌های موردنیاز برای دریافت گواهینامه استاندارد محصولات دانش‌بنیان انجام شود. ازسوی دیگر قرار شد معاونت علمی نیز امکانات خود را در اختیار شرکت‌هایی که می‌خواهند نشان استاندارد را برای محصولات خود دریافت کنند، قرار دهد. استفاده از تجهیزات و امکانات تخصصی شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی، مشاوره، تسهیلات مالی و مواردی از این دست، باتوجه به حوزه فناوری شرکت دانش‌بنیان دراختیار شرکت‌‌های متقاضی دریافت نشان استاندارد، ازجمله مواردی است که ازسوی معاونت در اختیار شرکت‌‌های دانش‌بنیان قرار می‌گیرد.»

  نبود اعتماد سرمایه‌گذار به کالای بدون استاندارد

دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان معتقد است استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان که هنوز در مرحله نمونه آزمایشگاهی هستند و به تولید انبوه نرسیده‌اند موجب می‌شود تا گردش مالی برای شرکت ایجاد شده و شرکت‌ها بتوانند سریع‌تر مراحل رسیدن به تولید انبوه را طی کنند. در این صورت سرمایه‌گذار نیز با خیال آسوده‌تری به محصول تولیدشده اعتماد کرده و روی آن سرمایه‌گذاری می‌کند. درواقع چرخه تولید از این طریق به‌حرکت درمی‌آید.

وی با اشاره به چالش شرکت‌های دانش‌بنیان برای استانداردسازی محصولات صادراتی و محصولاتی که قرار است در بازارهای خارجی عرضه شود، می‌گوید: «هیچ شرکت اروپایی و آمریکایی به روند دریافت استانداردهای اروپایی یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی کمک نمی‌کند، چراکه اگر شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی موفق به دریافت استانداردهای اروپایی شوند، در عرصه بین‌المللی رقیب جدی برای آمریکا و اروپا خواهند بود، لذا ارائه استانداردهایی که مطابق استانداردهای اروپا باشد، روندی دشوار است. باوجود این طی تفاهمنامه امضاشده میان معاونت و سازمان ملی استاندارد، مقرر شده از تمام امکانات معاونت و سازمان برای تسهیل مسیر صادرات محصولات دانش‌بنیان استفاده شود.»

به گفته کرمی، تاکنون گواهینامه انطباق و محصول به 60 محصول دانش‌بنیان ارائه شده است و از آنجاکه زیست‌بوم فناوری در تمام استان‌های کشور فعال و پویا است، لذا شورای ملی استاندارد دوره‌‌های آموزشی برای فعالان استانی برگزار می‌کند. برای مثال سال گذشته و پیش از شیوع کرونا نشستی در 12 استان کشور برگزار شد تا ادارات کل استاندارد استان‌‌ها با روند ارائه گواهینامه به محصولات دانش‌بنیان آشنا شوند.وی فرآیند دریافت گواهینامه برای محصولات دانش‌بنیان را تشریح می‌کند و می‌گوید: «یک شرکت‌ دانش‌بنیان پس از تولید نمونه آزمایشگاهی محصول، تقاضای خود را برای دریافت گواهینامه انطباق یا محصول به معاونت ارائه می‌دهد. درخواست ارائه‌شده در کمیته‌ای متشکل از کارشناسان معاونت علمی و فناوری و کارشناسان سازمان ملی استاندارد است که محصول موردنظر را بررسی می‌کند و درصورت تایید محصول، گواهی لازم را ارائه می‌دهد. در این میان این امکان وجود دارد که ارائه گواهینامه زمان‌بر باشد، چراکه سازمان استاندارد نسبت‌به محصولات ایران‌ساخت و دانش‌بنیان سختگیری‌های بیشتری اعمال می‌کند، به‌ویژه اینکه محصول موردنظر در رده محصولات صادراتی باشد.»

  قوانین سختگیرانه

کرمی تاکید می‌‌کند که ما نمی‌توانیم هر محصول دانش‌بنیانی را که توسط یک شرکت دانش‌بنیان تولید می‌شود، برای دریافت گواهینامه استاندارد تایید کنیم، چراکه در این صورت اعتبار کالای ایران‌ساخت در داخل و خارج از کشور زیر سوال می‌رود. درواقع صیانت از کالای ایران‌ساخت این اجازه را نمی‌دهد که به هرنوع کالایی که دانش‌بنیان است، گواهینامه ارائه شود.

وی در توضیح هزینه‌های دریافت گواهینامه انطباق و محصول با تایید اینکه معمولا یک شرکت دانش‌بنیان برای دریافت گواهینامه باید معادل 100 تا 150 میلیون تومان هزینه کند، می‌گوید: «درست است که این میزان هزینه برای شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا، سنگین و چه‌بسا غیرقابل پرداخت است، اما بسته‌‌های حمایتی متعددی ازسوی معاونت ارائه می‌شود که به شرکت‌های نوپا کمک می‌کند تا رسیدن به مرحله تولید متحمل هزینه‌‌های کمتری شوند. این حمایت‌‌های عمومی شامل استفاده از معافیت‌های مالیاتی، امکانات آزمایشگاهی، استفاده رایگان از مشاوره‌ها و موارد دیگری است که درحال حاضر به تمامی شرکت‌هایی که تاییدیه دانش‌بنیان بودن را دریافت کرده‌اند ارائه می‌شود.»

روزنامه فرهیختگان؛ زهرا فریدزادگان