اقتصاد دانش بنیان

«معتقدم شرکت‌های دانش‌بنیان کارآمد داخلی می‌توانند نیازهای ما را در صنایع بزرگ همچون نفت برآورده کنند بنابراین نباید تصور شود که ارتقای فناوری در صنایع گوناگون فقط منوط به حضور شرکت‌های خارجی است.» این جمله بخشی از راهبرد استراتژیک رهبر انقلاب برای زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور است که در دیدار اخیر خود با تولیدکنندگان و فعالان صنعتی به آن اشاره کردند. راهبردی که نتیجه‌ی آن امروز در قالب بیش از ۶ هزار شرکت دانش‌بنیان نمایان شده و توانسته است علاوه بر رفع نیازها و حل مشکلات کشور، نقش بسیار پررنگی را در خنثی‌سازی تحریم‌ها ایفا کند.

امروز سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از اقتصاد کشور از ۹۰۰ هزار میلیارد هم فراتر رفته است و  از سال ۹۸ تاکنون رشدی بیش از ۴۵۰ درصدی را تجربه کرده‌است. از این رو برای آشنایی بیشتر با دستاوردها و پیشرفت‌های زیست بوم دانش‌بنیان کشور با سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت‌و‌گو کردیم. در ادامه متن کامل آن را می‌خوانید:

فارس: اساس کارآمدی علم و فناوری، پاسخگویی آن به نیازها و مسائل کشور است. زیست‌بوم دانش‌بنیان تا چه اندازه توانسته است مشکلات کشور را حل کند؟ برای حل معضلات دیگر چه راهکاری دارد؟

ستاری: زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور یک زیست‌بوم نوپاست، ولی تاکنون توانسته است خیلی از مشکلات کشور را حل کند. تصور اینکه یک روزی مردم نتوانند از سرویس‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق استفاده کنند تقریبا غیرممکن است. ما در روز میلیون ها تراکنش بانکی داریم که بدون هیچگونه خطا و مشکلی در شرایطی که با حمله‌های سایبری زیادی رو به رو هستیم، توسط فینتک‌ها اتفاق می‌افتد. از این دست مثال‌ها که فناوری در زندگی روزمره مردم نقش پررنگی دارد بسیار زیاد است.

سهم ۳ درصدی اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص ملی

در میان صنایع بزرگ، صنایعی که خصوصی هستند نسبتا با استقبال خوبی مواجهه شده‌اند. مثلا در صنعت لوازم خانگی مراکز نوآوری زیادی تاسیس شده است که در حوزه تکنولوژی اتفاقات بسیار خوبی را رقم زده‌اند. امروز زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور بیش از ۳ درصد از تولید ناخالصی ملی را تامین می‌کند. و ما برنامه‌ریزی کرده‌ایم که بتوانیم سهم دانش‌بنیان‌ها را به بالای ۵ درصد برسانیم و در افقی که برای خودمان در نظرگرفته‌ایم باید سهممان از تولید ناخالصی ملی به بالای ۱۰ درصد برسد که نتایج مثبت آن در جامعه مشخص شود.

* فارس: رهبر انقلاب در دیدار اخیرشان با تولیدکنندگان به دانش‌بنیان شدن صنایع بزرگ اشاره کردند که متاسفانه مغفول مانده است. برای تحقق این راهبرد کلیدی معاونت علمی چه سیاستی را در پیش می‌گیرد؟

استقبال از نوآوری رمز موفقیت صنایع است

ستاری: صنایع بزرگ کشور بخصوص آن‌هایی که پیشینه دولتی دارند در زیست بوم دیگری رشد کرده‌اند و به این نقطه رسیده‌اند. این کار تحقق پیدا نمی‌کند مگر اینکه دیدگاه‌ و فرهنگ آن عوض شود. توسعه بیش از هر چیزی یک مفهوم فرهنگی است. همیشه مثالی که می‌زنند این است که چرا نمی‌توانید مشکلات خودرو را برطرف کنید؟ اما تا زمانی که نحوه برخورد خودروسازها استقبال از نوآوری نباشد این سیستم رشد نخواهد کرد چرا که از روز اول این سیستم براساس مونتاژکاری حرکت است و اتفاقی که همیشه برای آن افتاده است این است که تا قبل از تحریم با فرانسوی‌ها کار کند و بعد از تحریم هم با چینی‌ها کار کند.

*چرا مشکلات خودروسازی در ایران برطرف نمی‌شود؟

بارها گفته‌ام بین صنعت و کارخانه تفاوت وجود دارد. ما در واقع کارخانجات خودروسازی داریم، صنعت خودروسازی نداریم. صنعت جایی است که در آن طراحی و ماشین‌سازی انجام می‌شود. چنین جایی به دانشگاه و نیروی انسانی تحصیل کرده احتیاج دارد. ولی وقتی که هزینه‌های R&D و تعداد مهندسینی که در آنجا مشغول بکار هستند را بررسی می‌کنید، می‌بینید تعداد آن‌ها بسیار کم و ناچیز است. چنین بنگاهی در حوزه طراحی و نوآوری فعالیتی ندارد، و نتیجه اش می‌شود همین اتفاقی که در خودروسازی ما رخ داده است.

در بسیاری از کشورهای دنیا کارخانه خودروسازی وجود ندارند، اما طراحی خودرو انجام می‌دهند. من نمی‌گویم این اتفاق باید در ایران هم بیفتد، بلکه می‌گویم ما باید در کشورمان صنعت خودروسازی داشته باشیم و تا زمانی که این اتفاق نیوفتد ما به آن نقطه مطلوب نمی‌رسیم. تحقق این اتفاق به یک زیست‌بوم احتیاج دارد که متاسفانه ما اکنون در حوزه خودروسازی فاقد این زیست‌بوم هستیم.

*صنایع بزرگ چگونه در مسیر دانش‌بنیان شدن گام برمی‌دارند؟

درواقع کلید حرکت بنگاه‌های بزرگ به سمت دانش‌بنیان شدن این است که در مرحله اول طراحی را خودشان انجام دهند. قدم بعدی حرکت به سمت نوآوری است که باید اتفاق بیافتد. دانش‌بنیان شدن بنگاه‌های بزرگ در اختیار خودشان است و تا این صنایع احساس خطر نکنند از اینکه اگر به سمت دانش‌بنیان شدن حرکت نکنند نابود می‌شوند چنین نیازی در آن‌ها دیده نمی‌شود. ما امیدواریم که با کمک‌های دولت این اتفاق بیافتد.

*خنثی‌سازی تحریم و جلوگیری از واردات با کمک دانش‌بنیان‌ها

در هر حوزه‌ای که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ما کم بوده بیشترین میزان واردات و بیشترین تاثیرگذاری در بحث  تحریم را داریم. مثلا در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی دچار مشکل هستیم چرا که تعداد شرکت‌های دانش‌بنیانمان کم است. در حوزه امنیت غذایی میلیاردها دلار برای واردات چیزهای بسیار ساده هزینه می‌شود. درحالی که کشور ظرفیت‌های علمی بسیار زیادی دارد که این مسائل را حل کند. ما با پتانسیل علمی بالا و رشد تکنولوژی که داریم نباید به جایی برسیم که بخواهیم غذای موردنیازمان را وارد کنیم. توسعه زنجیره‌های تامین موادغذایی یکی از موضوعاتی است در برنامه‌های آینده معاونت علمی در دستور کار قرار دارد.ها

سهم قابل توجه زیست‌فناوری از صادرات محصولات دانش‌بنیان‌

مسئله دیگر این است که ما تجربه صادراتی قدیمی نداریم و در این حوزه شرکت‌های قوی نداریم. در سالیان اخیر اتفاقات بسیار خوبی در صادرات غیر نفتی رخ داده و شرکت‌های بزرگی ایجاد شده‌اند اما هنوز ما خیلی راه داریم. در حوزه دانش‌بنیان هم همینطور است. امروز عمده صادرات محصولات دانش‌بنیان ما در حوزه بیوتک اتفاق می‌افتد. زیست فناوری در کشورما یک زیست‌بوم نوپای بسیار خلاق و نوآور است که درحال رشد و فتح بازارهای بین المللی است.

فارس: به طور مثال برای  حل مشکل آلودگی هوا یک شرکت دانش‌بنیان محصول صنعتی تولید کرده است و می‌گوید که با سرمایه گذاری بخش دولتی می‌تواند این مشکل را حل کند. اما در دوره های قبل شهرداری موانعی جدی برای استفاده از این فناوری وجود داشت. چرا وقتی راه حل مشکلات در کشور وجود دارد مسئولین دولتی این راه حل را نمی‌پذیرند؟

وقتی فرهنگ واردات بر فرهنگ صادرات حاکم می‌شود

ستاری: ما درکشوری زندگی می‌کنیم که بیش از ۱۰۰ سال  است نفتش را می‌فروشد و در ازای آن جنس وارد کشور می‌کند. این مسئله  یک ساختار را در کشور به وجود آورده است که شرکت‌ها صادراتی ما ضعیف باشند درحالی که شرکت‌های وارداتیمان بسیار قوی هستند.این موضوع حتی در ساختار مهاجرتی ایران نیز مشهود است.ما وقتی که اولین خانه نوآوری ایران را در کنیا افتتاح کردیم در کل شرق آفریقا ۱۰۰ ایرانی هم وجود نداشت، درحالی که در آنجا هزاران ترک و میلیون‌ها چینی زندگی می‌کردند. چرا که ساختار کشور ما صادراتی نیست. شما به آفریقا می‌روید برای اینکه بتوانید صادرات کنید و از منابع خام آنجا استفاده کنید برای اینکه صنعتتان را توسعه دهید و از آن ارزش افزوده ایجاد کنید. این نوع تفکر متاسفانه در این سال‌ها در ایران شکل نگرفته است و عوض کردن چنین فرهنگی زمان و انرژی زیادی می‌برد.

مبارزه با فساد اداری با توسعه دولت الکترونیک محقق می‌شود

مبارزه در حوزه اقتصادی و کاهش تورم و فقر در کشور دو راه حل ساده دارد. راه حل اول، اصلاح محیط کسب و کار است که بخش عمده‌ی آن از بین بردن فساد اداری است. راه حل دوم نیز مالیات بر ثروتمندان است. راه حل‌های یارانه‌ای که ارائه می‌شود بسیار کوتاه مدت است و در بلند مدت نیز اثرات وحشتناکی دارد. مبارزه با فساد اداری با توسعه دولت هوشمند و الکترونیک اتفاق می‌افتد. چیزی که ما سالیان سال است برای برخی از کارهای ابتدایی آن مشکل داریم. وقتی از فساد اداری می‌گوییم منظورمان فسادهای مالی نیست؛ بلکه دولت‌های چاق و قوانین تو در تویی است که مشکل ساز شده است. همه ما زیر میزمان دو کشو داریم؛ یک کشو پر از قوانینی است که به واسطه آن‌ها کار پیش می‌رود و یک کشو هم پر از قوانینی است که با آن‌ها می‌توان کار را به صورت کامل قفل کرد. این می‌شود آن نظام اداری  تو در تو که به ایده‌ها و نوآوری‌ها اجازه رشد نمی‌دهد.

*حرکت رو به جلوی زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور

اگر امروز را با ۷ ۸ سال پیش مقایسه کنیم خواهیم دید که یک زیست‌بوم فعال در این حوزه شکل گرفته است. امروز در مجلس ما حدود ۳۰ نماینده داریم که موضوعات حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان را به خوبی درک می‌کنند. در چندسال گذشته لغات زیادی مثل کارخانه نوآوری، ناحیه نوآوری، پارک های علم وفناوری، شرکت های دانش‌بنیان و خلاق و ... به ادبیات علم و فناوری کشور اضافه شده است. به هر حال در این سال ها اتفاقات بسیار خوبی اتفاق افتاده است اما برای اینکه بشود با این مواردی که اشاره کردید مقابله کرد باید این روند شتاب بیشتری بگیرد.

فارس: آیا معاونت علمی در حوزه خدمات پایه کاربردی مانند پیام‌رسان‌ها، سرویس ایمیل، فضای ابری و ... ورود پیدا کرده است؟

*بکارگیری از نوآوری‌های بومی برای ارتقاء خدمات پایه کاربردی

ستاری: در این حوزه مصوبات جدی در شورای عالی فضای مجازی داریم، اما برای رشد آن به یک زیست بوم احتیاج داریم که در آن زایش اتفاق بیافتد. اگر بخواهیم آن را مصنوعی درست کنیم شکست می‌خوریم. به نظر من وظیفه دولت این نیست که بگوید از این خاک چه چیزی خارج شود، بلکه وظیفه دولت این است که خاک و آب و گلخانه را آماده کند و در اختیار جوانان بگذارد، اینکه چه محصولی تولید شود اتفاقی است که باید در آن زیست‌بوم شکل بگیرد. اما دولت می‌تواند برای اینکه در این حوزه تغییر ایجاد کند، مشوق‌هایی را قرار دهد تا  سرمایه گذاری بخش خصوصی افزایش پیدا کند.در حوزه‌هایی مانند پیامرسان‌ها و... نیز باید این اتفاق بیافتد.

ما در کشورمان ظرفیت‌های ذاتی و نوآوری‌های  منحصربفرد خودمان را داریم. باید توجه داشته باشیم راه مقابله با اتفاقاتی که جامعه ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد، تقلید از روش‌های دیگر کشورها نیست؛  بلکه باید نوآوری خودمان را توسعه دهیم و اگر قرار است از روش های دیگران استفاده کنیم آن را مطابق با ساختار کشورمان بومی‌سازی کنیم.

سهم قابل توجه سایت‌های داخلی از ۲۰ سایت پرکاربرد در ایران​

در حوزه پیامرسان‌ها نیز در یک دوره‌ای اتفاقات بسیار خوبی افتاد اما متاسفانه سرکوب شد. اگر آن روند ادامه پیدا می‌کرد امروز ما پیامرسان‌هایی داشتیم که با شرایط بومی کشورمان توسعه پیدا کرده بود. به هر حال شرایط به آن سمت حرکت نکرد .معاونت علمی نیز در بحث سیاست گذاری این موضوع نقشی ندارد و وظیفه‌ی آن فعال کردن یک زیست‌بوم است که در آن نوآوری و زایش اتفاق بیافتد. همین حالا نیز مردم از سرویس‌های زیادی استفاده می‌کنند که کاملا بومی هستند. چیزی که جالب است این است که در اکثر کشورهای دنیا  ۲۰ سایت پرکاربرد و اول تکرار می‌شود. اما در ایران از ۲۰ سایت اول مورد استفاده کاربران تعداد قابل توجهی از آن‌ها ایرانی هستند. به نظر من این موضوع یک افتخار برای کشور است و ما جزو معدود کشورهایی هستیم که چنین حالتی دارد و این نتیجه تلاش فناوران جوان ایرانی است.

فارس: مسئله‌ای که نخبگان و شرکت‌های دانش‌بنیان نسبت به آن خیلی امیدوار هستند طرح جهش تولید دانش‌بنیان است. در این طرح قرار است کدام دسته از مشکلات این شرکت‌ها برطرف شود و فکر می‌کنید اجرای این قانون چه کمکی به زیست بوم دانش‌بنیان کشور می‌کند؟

*ریل‌گذاری برای آینده کشور درقانون«جهش تولید دانش‌بنیان»

ستاری: یک قانون مترقی در سال ۸۹ تحت عنوان قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در مجلس تصویب شد که جزو معدود قوانینی بود که بنده می‌توانم ادعا کنم بالای 95 درصد آن در کشور اجرایی شده است، درحالی که در آن هیچ اسمی از معاونت علمی نیامده بود.

قانون جهش تولید دانش‌بنیان  نیز جزو قوانین بسیار موثر است که حدود ۳ سال است درگیر آن هستیم و تلاش کرده‌ایم مشکلاتی را که در این سال‌ها داشتیم در این طرح برطرف کنیم. نمی‌توانم بگویم تمام مشکلات با این طرح حل می‌شود ولی این طرح یک ریل‌گذاری برای ۲۰ سال آینده کشور است. ما خیلی به این طرح امیدوار هستم و جزو یکی از مواردی است که از مجلس و معاونت علمی به یادگار خواهند ماند.

*جهت‌گیری کشور به سمت اقتصاددانش‌بنیان با قانون«جهش تولید دانش‌بنیان»

قانون جهش تولید دانش‌بنیان جهت‌گیری کشور به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است که ان شاءالله اتفاقات بسیار جدی را در چندسال آینده رقم خواهد زد. و در واقع همان فرهنگی است که درباره آن صحبت کردم و کشور باید به سمت  آن حرکت کند. مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان نیز بیش از هر چیزی یک مشکل فرهنگی است. کشوری که کارشناس آن در یک اداره تشخیص می‌دهد محصولی را از خارج تامین کند و از محصول داخل کشور استفاده نمی‌کند یک مشکل فرهنگی است. خیلی از این مشکلات در این سال ها بهبود پیدا کرده است اما قانون جهش تولید دانش‌بنیان می‌تواند اتفاقات بسیار خوبی را در این حوزه رقم بزند.

قانون جهش تولید دانش‌بنیان جهت‌گیری کشور به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است که ان شاءالله اتفاقات بسیار جدی را در چندسال آینده رقم خواهد زد.

فارس: ریشه اصلی پیشرفت علم و فناوری در کشور چه بود و چه افقی را برای این زیست‌بوم پیش‌بینی می‌کنید؟

تاسیس معاونت علمی و فناوری ابتکار رهبری بود

ستاری: مهمترین چیز همان فرهنگی است که توسعه پیدا کرده است. رهبرانقلاب پیش از دیگران و خیلی سال پیش از اقتصاد دانش‌بنیان صحبت می‌کردند و این فرهنگ را در جامعه شکل دادند مانند کسی که در کنار ساحل نشسته است و به آینده نگاه می‌کند. تاسیس معاونت علمی و فناوری ابتکار رهبری بود. چرا این اتفاق افتاد؟ بخاطر اینکه در کشور جایی باشد که دغدغه‌اش علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان باشد چرا که وزارت خانه‌های متعدد ما فقط درگیر امور روزمره خودشان هستند. نگاه رهبری به آینده و استفاده از جوانان و شرکت‌های دانش‌بنیان این اتفاق را رقم زده است که  امروز در این حوزه شاهد دستاوردهای خوبی  هستیم.

خوشحالم از اینکه امروز سهم اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص ملی به ۳ درصد رسیده است. اما ناراحتم از اینکه باتوجه به ظرفیت‌های کشور این سهم باید بیش از ۱۰ درصد باشد و تاثیرگذاری آن روی سایر بخش های اقتصاد نیز جدی تر باشد. به هر حال حرکت حرکت رو به جلویی است که ان شاءالله با همکاری و کمک همکاران دولت وضعیت بهبود پیدا کند.

منبع: گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس