اقتصاد دانش بنیان

بلاکچین یک فناوری جدید در دنیای دیجیتال و بخشی از تحولی است که از آن با انقلاب صنعتی چهارم یاد می شود. این فناوری می تواند به تغییر نقش یا حذف بسیاری از نهادها و سازمان ها بینجامد. بلاکچین به عنوان فناوری زیرساخت در دامنه وسیعی از برنامه های کاربردی مالی و غیرمالی به کار می رود. این فناوری در ایران نیز نفوذ پیدا کرده است و پیش بینی می شود اثرگذاری بسیاری بر فضای اقتصاد ایران و دیگر بستر های فناورانه داشته باشد.
بلاکچین چیست
فناوری بلاکچین با استفاده هنرمندانه از رمزنگاری و با توزیع اختیارات نظارت و مدیریت بر منابع اطلاعاتی و رایانشی و تاریخمندسازی تراکنش ها، مجموعه ای از مزایای امنیتی و کارکردی به وجود آورده است. بلاکچین در ابتدا برای ارز دیجیتال، بیت کوین، طراحی شد و یک دفتر ثبت عمومی است که تمام تراکنش های بیت کوین را از ابتدا تاکنون در خود جای داده است و همواره با اضافه شدن بلوک های جدید در حال رشد است. بلوک های جدید به صورت زنجیروار و تاریخمند به بلاکچین اضافه می شوند و هر شخص پس از پیوستن به شبکه، یک کپی از آن را به صورت خودکار دریافت می کند. فناوری بلاکچین در حقیقت یک پایگاه داده توزیع شده از اسناد یا دفتر کل عمومی از همه تراکنش ها یا رویدادهای دیجیتال است که توسط اجزای تشکیل دهنده اش به شکل مشترک ایجاد می شود. هر تراکنش در دفتر کلی عمومی با توافق اکثریت اجزای سیستم محقق می شود. تاکنون اختراعات بسیاری بر پایه بلاکچین در حوزه های وسیعی چون اعتبارسنجی تراکنش ها، مراقبت های درمانی و بهداشتی، مسائل بانکی، انتخابات و مسائل اقتصادی به ثبت رسیده است. با توجه به ثبت انکارناپذیر اطلاعات در دفتر کلی تمامی اجزای شبکه از ثبت یک اتفاق دیجیتالی باخبر می شوند و همین امر امکان تغییر در اطلاعات ورودی را غیرممکن می سازد. این فناوری دریچه ای به سوی توسعه اقتصاد دیجیتالی باز و مقایسه پذیر در مقابل اقتصاد متمرکز کنونی می گشاید.
«قراردادهای هوشمند» یکی از مهم ترین کاربردهای بلاکچین است. قراردادهای هوشمند در حقیقت برنامه های رایانه ای هستند که می توانند به صورت خودکار قراردادها را عقد کنند. دارایی های هوشمند نیز مفهوم تازه دیگری در این عرصه است که مالکیت دارایی های فیزیکی و غیر فیزیکی را در یک شبکه به اشتراک می گذارد. اطلاعات مربوط به تاییدیه تمامی اسناد حقوقی، مستندات پزشکی، پرداخت حق سهم تولیدکنندگان یک اثر هنری در صنعت موسیقی، دفتر اسناد رسمی، امور بیمه، اوراق بهادار و مجوزهای قانونی از جمله مواردی است که می توانند در بلاکچین به اشتراک گذاشته و نگهداری شوند. علاوه بر این فناوری بلاکچین با پیاده سازی غیرمتمرکز و قابلیت های امنیتی، شیوه جدیدی برای سازوکارهای ضد جعل و رعایت حق انتشار به شمار می آید. می توان تصور کرد که برندها، تجار و بازارهای تجاری همگی به عنوان بخشی از یک شبکه بلاکچین باشند و اطلاعاتی را ذخیره کنند تا اصلی بودن کالاها قابل شناسایی باشد. با استفاده از این فناوری، بخش تامین کالا در فروشگاه ها برای تشخیص و تایید اعتبار کالای خود، دیگر به تایید یک مرجع مرکزی نیازی ندارند، بلکه به سادگی از طریق بلاکچین اصالت یک کالا را مورد بررسی قرار می دهند.

ایران و مسئله بلاکچین
بستر فناورانه و توانمندی های زمینه ای کافی در ایران برای توسعه بلاکچین وجود دارد. اما نوظهور بودن این حوزه موجب عدم سرمایه گذاری کافی در ایران شده است. به همین منظور استارت آپ های کمی نیز در این حوزه فعال هستند. سابقه کارآفرینی موفق در حوزه بلاکچین نیز در ایران به طور مشخص نداریم، با این  وجود ورود برخی از آزمایشگاه های نوآوری در حوزه تحقیق و توسعه به بلاکچین ورود پیدا کرده اند. حوزه های ارز دیجیتال، احراز هویت دیجیتال، سلامت، تحقیق و آموزش از بستر هایی هستند که می توانند در قالب بلاکچین گسترش یابند. حوزه ارز دیجیتال شامل استخراج ارز دیجیتال، تولید ارز دیجیتال مشترک بین المللی بین ایران و کشورهای همسایه، ترویج به کارگیری ارزهای دیجیتال از طریق زیرساخت ها و سرویس های عمومی مانند سرویس های پستی و تمامی سرویس های عمومی کشور و حتی بازی های رایانه ای ساخت داخل و سامانه های تجارت الکترونیک کالا، استفاده از ظرفیت های نهادهای عمومی غیردولتی برای استفاده از ارزهای دیجیتال در تبادلات درون و برون سازمانی است. همچنین می توان گام های موثری را برای تقویت زیست بوم بلاکچین و ارزهای دیجیتال ایجاد کرد. انتشار بیانیه بانک مرکزی در خصوص ارز های دیجیتال موانع قانونی توسعه بلاکچین را مرتفع و ابهام در این فضا را برطرف می کند. همچنین راه اندازی مراکز شتابدهی با رویکرد شتابدهی کسب وکارهای مبتنی بر بستر بلاکچین و نیز کسب وکارهای توسعه ارزهای دیجیتال را می توان از برنامه های بهبود توسعه این بستر دانست.

ارز های دیجیتال
ارزهای دیجیتال که یکی از پدیده های مهم و جدید حوزه فناوری مالی به شمار می روند، ساخته و پرداخته زنجیره های بلوکی هستند و با توجه به کارکردهای تسهیل کننده در زمینه پرداخت، مورد توجه کشورها و بازارهای مالی قرار گرفته اند. در همین راستا با توجه به اهمیت و رواج گسترده ارزهای دیجیتال و زمزمه معامله های محدود بدون نظارت ارزهای دیجیتال در داخل کشور و همچنین گمانه زنی هایی مبنی بر کمک ارز دیجیتال به اقتصاد کشور در زمان تحریم، موضوع سیاستگذاری و تدوین قوانین ارزهای دیجیتال را به یک ضرورت اجتناب ناپذیر تبدیل کرده است. اظهارات متضاد مسئولان در خصوص این پدیده تازه جهانی نشان از سردرگمی در مواجهه با این موضوع است. چندی پیش سیاست نامه بانک مرکزی درخصوص ارزهای دیجیتال با چند ماه تاخیر منتشر شد. این بیانیه را می توان گامی مهم برای تعیین تکلیف مشارکت کنندگان در حوزه ارزهای دیجیتال تلقی کرد.

مخالفت با پول دیجیتال
ولی الله سیف، رئیس سابق بانک مرکزی، در 20 دی ماه سال 96 درخصوص سرمایه گذاری در ارزهای دیجیتال گفته بود: «به هیچ وجه به هموطنان توصیه نمی کنم، چراکه سرمایه گذاری پرریسکی است و هیچ کسی هیچ گونه تضمینی نمی تواند در این زمینه بدهد. با توجه به بالا بودن ریسک این موضوع، توصیه این است که برای سرمایه گذاری موارد امن تر وجود دارد و قمار و ریسک غیرمنطقی به هیچ وجه به مصلحت نیست.»
سیف با تشبیه سرمایه گذاری در این بستر با موسسات غیرمجاز گفت: «مردم تجربیات مختلفی را مثل سپرده گذاری در موسسات غیرمجاز دارند که به همین ترتیب درصدهای سود بالا وعده داده می شد که دیدیم نتوانست استمرار پیدا کند و منابع مردم در معرض خطر قرار گرفت.»

نقش مرکز پژوهش ها
محمدرضا پورابراهیمی در تاریخ 23 بهمن 96 اعلام کرد: «مرکز پژوهش های مجلس مامور بررسی معایب و محاسن بیت کوین شد.» محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی با اشاره به موضوع ارز دیجیتال بیت کوین، گفت: «می توان از ظرفیت ارز دیجیتال در ظرفیت های کلان ملی بین کشورها استفاده کرد. ایجاد و استفاده از ارز دیجیتال در مبادلات بین کشورها می تواند با یک رویکرد ملی بین آن ها کمک به دور زدن ارز قالب یعنی دلار کند و عملیات اقتصادی بین کشورها را سهل کند. لذا از این منظر این اقدام می تواند یک اتفاق جدید در حوزه اقتصادی باشد.»

پذیرش صنعت استخراج
اما شاید بتوان مهم ترین اقدام درخصوص ارزهای دیجیتال را که منجر به توسعه این صنعت در ایران شد، پذیرش استخراج ارزهای دیجیتال به عنوان یک صنعت دانست. دبیر شورای عالی فضای مجازی از پذیرفته شدن استخراج ارزهای دیجیتال به عنوان صنعت توسط دولت خبر داد. اگرچه از آن زمان تاکنون بسیاری از نهادها منتظر ابلاغ دیدگاه های بانک مرکزی بودند اما بانک مرکزی سرانجام پس از ماه ها سکوت نخستین پیش نویس الزامات و ضوابط حوزه ارزهای مجازی یا همان رمزارزها را منتشر کرد.

مواد پیش نویس
این پیش نویس که در 13 صفحه تدوین شده است، الزامات و قواعد مدنظر بانک مرکزی در هفت حوزه را به صورت مستقیم مورد توجه قرار می دهد. هفت حوزه ای که در بخش ارزهای مجازی ابتدا الزاماتی را برای رمزارزهای جهان روا، عرضه اولیه سکه (ICO)، رمزارز خود بانک مرکزی، رمزارزهای منطقه ای بیان کرده و سپس در بخش پایانی پیش نویس به بیان الزامات عمومی صرافی ها برای فعالیت در این حوزه پرداخته و همچنین کیف های پول رمزارزی و فرایند استخراج یا ماینینگ را مورد توجه قرار داده است.

رمزارزهای جهان روا
در بخش رمزارزهای جهان روا که در واقع همان ارزهای مجازی هستند که تبادلشان محدودیت جغرافیایی خاصی ندارد، بانک مرکزی اشاره کرده که امکان پذیرفتن هیچ گونه نقش یا مسئولیتی را ندارد. بانک مرکزی در اردیبهشت گذشته استفاده از ارز دیجیتال در مراکز پولی و مالی را ممنوع اعلام کرده بود اما در پیش نویس منتشر شده از ممنوعیت معامله این ارزها خبری نیست. با این حال اشاره شده است که استفاده از رمزارزهای جهان روا به عنوان ابزار پرداخت در داخل کشور ممنوع است. هر چند که خرید و فروش و همچنین تبادل آن ها در صرافی ها با رعایت قواعد مشخص مجاز شمرده شده است. ضمنا بانک مرکزی قانونگذاری و تعیین ضوابط در بخش استخراج این ارزهای سایبری را هم خارج از حیطه وظایف خود برشمرده است.

ساز وکار عرضه و انتشار توکن ها
در بخش دیگر پیش نویس با اشاره به الزامات حوزه عرضه اولیه سکه/ توکن (Initial coin offering یا اختصارا ICO) استفاده از توکن ها چه باپشتوانه و چه بی پشتوانه (به جز توکن های ملی یا همان توکن هایی که از پشتوانه ریالی برخوردار هستند) به عنوان ابزار پرداخت درون کشور ممنوع شده است. انتشار توکن با پشتوانه ریالی نیز تنها در کنترل و اختیار بانک مرکزی قرار دارد. این توکن ها قابل استخراج نیستند و تبادل آن ها نیز تنها در برخی از بانک ها مجاز شمرده می شود.
در مورد انتشار توکن نیز به جز ریال، توکن هایی که از پشتوانه ارزی استفاده می کنند، در انحصار بانک های دارای مجوز از بانک مرکزی تعریف شده اند. با این حال توکن با پشتوانه طلا و سایر فلزات گرانبها پس از اخذ مجوز لازم مجاز شمرده شده است. در مورد انتشار توکن هایی که پشتوانه مالی غیر از ارز یا فلزات گرانبها دارند و همچنین توکن های بدون پشتوانه هم بانک مرکزی می گوید که این ها خارج از حیطه نظارت و اختیارات این نهاد بوده و تابع قوانین بورس جمهوری اسلامی شمرده می شوند. در نتیجه قوانین و الزامات آن هم توسط سازمان بورس و اوراق بهادار با همکاری بانک مرکزی تدوین و ابلاغ خواهد شد.

بلاکچین و فرش ایرانی
مدیرعامل مرکز ملی شماره  گذاری کالا و خدمات ایران (ایران کد) از ارائه پروژه هویت بخشی به فرش دستباف ایرانی در اجلاس جهانی جی اس1 خبر داد و گفت: «به زودی این هنر - صنعت ایرانی برای جلوگیری از تولید و فروش فرش های تقلبی در بستر بلاکچین شناسنامه دار می شود.»
سیدحسین پاریاب در اسفندماه سال گذشته از ارائه سه پروژه هویت بخشی به فرش دستباف ایرانی در بستر بلاکچین، اصالت کالا و کدینگ خدمات برای نخستین بار در اجلاس جهانی جی اس1 خبر داد. جی اس1 (GS1) یک سازمان جهانی غیرانتفاعی، غیرسیاسی و غیردولتی با سابقه 45 ساله است که استانداردهای بین المللی در خصوص مدیریت زنجیره تامین  جهانی را وضع کرده  است؛ شعار جی اس1 «زبان جهانی کسب و کار» است و تسهیل تجارت جهانی را رسالت خود می داند. استانداردهای جی اس1 پرکاربردترین استانداردهای جهان محسوب شده و حاصل یک خرد جمعی است.
مدیرعامل ایران کد ادامه داد: «در حال توسعه و راه اندازی پلتفرمی هستیم که از طریق آن می توان فرش دستباف را در گام نخست شناسایی کرد؛ این مهم با بهره گیری از کلیدهای شناسایی جی اس1 انجام شده و پس از آن ردیابی این محصول ایرانی امری آسان خواهد بود؛ ردیابی که از مرحله طراحی نقشه تا بافت و تحویل به خریدار انجام می شود. از آن جا که شناسایی، ردیابی و نگهداری اطلاعات مربوط به فرش دستباف به دلیل ظرافت های پیچیده و جایگاه ارزشمند خود باید از امنیت قابل توجهی برخوردار باشد، در این پلتفرم تصمیم گرفته شد تا با استفاده از فناوری روز بلاکچین، امنیت اطلاعات در سطح قابل توجهی حفظ شود.
پاریاب ابراز امیدواری کرد با فراهم شدن زیرساخت های لازم، پروژه شناسنامه دار کردن و هویت بخشی به فرش دستباف ایرانی در بستر بلاکچین در بزرگ ترین رویداد بین المللی تجارت الکترونیکی در ایران که اردیبهشت ماه به میزبانی تهران برگزار می شود، رونمایی شود.

منبع: مجله دانش بنیان