اقتصاد دانش بنیان

جهان امروز در مرز یک انقلاب فناوری ایستاده و بیش از هر زمان دیگری دستخوش تغییر است. اینک در آستانه پیشرفت هایی در دانش بشری هستیم که چند سال پیش از این، دستمایه داستان های علمی تخیلی بودند. سرعت پیشرفت فناوری در بالاترین حد خود قرار دارد و به مرزی باورنکردنی رسیده است. این تغییر، همه حوزه ها را درنوردیده و دگرگونی حاصل از آن، در گستره و پیچیدگی با هیچ یک از آزموده های پیشین بشر سنجیدنی نیست. امروز نوآوری و خلاقیت، در کنار عوامل تولید سنتی و حتی فراتر از آن ها، تولید کالاها و خدمات را به پیش می راند و قدرت اقتصادی کشورها و ملت ها را دستخوش تغییر قرار می کند. شاید بتوان انقلاب دیجیتال و قدرت عظیم و رو به گسترش رایانش را بستر اصلی این جهش فناوری تصور کرد اما هوش مصنوعی، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و علم مواد نیز ریشه در تحولاتی دارند که آینده دنیا را متفاوت از آنچه امروز می بینیم، خواهند کرد. سرعت، عمق و به  هم پیوستگی تغییرات فناوری تا حدی است که از آن به انقلاب صنعتی چهارم یاد می شود.
انقلاب صنعتی اول، از آب و بخار برای به گردش درآوردن موتورها و مکانیزه کردن تولید بهره گرفت. انقلاب دوم، انرژی الکتریکی را به کارگرفت و سومی ابزار الکترونیکی و فناوری اطلاعات را در تولید وارد کرد. اینک با انقلاب صنعتی چهارم مواجهیم؛ انقلابی که مشخصه اصلی آن تلفیق فناوری های مختلف به گونه ای است که مرزهای بین فیزیک، دنیای دیجیتال و بیولوژی بسیار کمرنگ شده است. این انقلاب نه تنها به مانند انقلاب های صنعتی پیشین تولید را تسهیل و تسریع می کند، بلکه تحولات اساسی در ساختار تولید و ثروت و سبک زندگی و نیز نوع شکل گیری قدرت های اقتصادی و روابط کشورها به  وجود خواهد آورد و می تواند با تنوع بخشی به کالاها و به خصوص خدماتی که تولید می شوند، بسیاری از روابط اقتصادی را تغییر دهد. سازوکار معمول برای اشتغال و کار دستخوش تغییر خواهد شد، روابط کارفرما و کارگر متفاوت خواهد بود و جبران خدمات به سیاقی دیگر رخ می کند و عرضه نیروی کار از قواعد جدیدی تبعیت خواهد کرد. بسیاری از شغل ها زیر چرخ های این انقلاب از بین می روند و جای خود را به شغل هایی خواهند داد که الزاما به تخصص و آموزش هایی متفاوت از شغل های کنونی، محتاج خواهند بود. حجم عظیمی از اطلاعات تولید و به اشتراک گذاشته خواهد شد و انفجار اطلاعات ملزومات و پیامدهای درخور توجهی را به دنبال خواهد داشت.
در این میانه نقش و جایگاه دولت و مهم تر از آن الزامات نهادی اداره کشور نیز متفاوت خواهد بود. شرایط وقوع انقلاب صنعتی، فرصت ها و تهدیدهای قابل ملاحظه و بزرگی را فراروی کشورهای مختلف و از جمله جمهوری اسلامی ایران قرار می دهد. این تغییرات از آن رو فرصت قلمداد می شوند که به کمک فناوری پیشرفته و جدید امکان از بین بردن برخی ناکارآمدی های ساختاری و سیستماتیک به وجود می آید. تکنولوژی هایی چون بلاکچین می توانند جای خالی برخی نهادها را که تاکنون امکان طراحی سازگار آن پدید نیامده است، فراهم کنند، به رفاه مصرف کنندگان و آحاد جامعه بیفزایند، امید به زندگی را افزایش دهند و با ایجاد فراغتی بیشتر، شادمانی را در جامعه گسترش دهند. در سوی مقابل، این انقلاب صنعتی می تواند به افزایش شکاف طبقاتی و نابرابری اقتصادی منجر شود. آنان که سوار بر موج فناوری هستند و سررشته نوآوری و خلاقیت را در دست دارند، از این انقلاب بسیار منتفع می شوند و در مقابل، آنان که آموزشی متناسب با این تغییر خارق العاده ندیده اند یا اشتغال ایشان به واسطه این انقلاب به خطر می افتد، بسیار متضرر خواهند شد.
بی تردید نخستین گام برای استفاده از منافع و دور ماندن از مضرات انقلاب صنعتی چهارم، شناخت ابعاد و آثار آن است. این انقلاب تکنولوژی به هر روی رخ خواهد داد و با سرعتی بسیار بیشتر از گذشته به تمام مناطق جهان گسترش پیدا خواهد کرد. از آن جا که راهی برای احتراز نیست، شناختن و شناساندن این تغییر بزرگ پیش زمینه ای برای آماده شدن، چه برای مردم و چه برای دولت در طراحی سیاست ها خواهد بود.
نخستین تغییر اساسی در شیوه زندگی ما، یعنی گذار از جست و جوی غذا به کشاورزی، تقریبا 11 هزار سال پیش اتفاق افتاد و اهلی ساختن حیوانات این مسئله را ممکن کرد. انقلاب کشاورزی، تلاش حیوانات را با انسان هایی که هدفشان تولید، حمل و نقل و ارتباطات بود، در هم آمیخت. در پی انقلاب کشاورزی، شاهد مجموعه ای از انقلاب های صنعتی بودیم که در ابتدای نیمه دوم قرن 11 آغاز شدند. انقلاب صنعتی اول از سال 1760 تا حوالی سال 1840 طول کشید. این انقلاب که ساخت راه آهن و اختراع ماشین بخار باعث و بانی آن بود، سرآغاز تولید ماشینی شد. انقلاب صنعتی دوم که از اواخر قرن 19 آغاز شد و تا اوایل قرن 20 طول کشید، تولید انبوهی را ممکن ساخت که ظهور الکتریسیته و خط تولید باعث آن شده بود. انقلاب صنعتی سوم از دهه 60 قرن بیستم آغاز شد. این انقلاب معمولا انقلاب رایانه یا دیجیتال نامیده می شود، زیرا توسعه نیمه رساناها، کامپیوترهای بزرگ (دهه 60)، کامپیوترهای شخصی (دهه های 70 و 80) و اینترنت (دهه 90) به آن سرعت بخشید.
امروزه در آستانه انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. این انقلاب از ابتدای قرن حاضر آغاز شده و متکی بر انقلاب دیجیتال است. اینترنت همراه و در دسترس همگان، حسگرهای کوچک تر و قدرتمندتر ارزان و هوش مصنوعی و یادگیری ماشین از مشخصه های این انقلاب هستند. فناوری و عصر دیجیتال همه چیز را دستخوش تغییر و تحول کرده است. سرعت نوآوری از لحاظ توسعه و اشاعه خود، سریع تر از هر زمان دیگری است. تنها بحث سرعت مطرح نیست، بلکه درآمدها هم به همان اندازه سرسام آور هستند. انقلاب صنعتی چهارم سوای سرعت و وسعت، به خاطر هماهنگی و یکپارچگی فزاینده بسیاری از رشته ها و اکتشافات مختلف هم بی همتاست. سازمان های بسیاری با ارائه فهرست هایی به رتبه بندی فناوری های مختلفی پرداخته اند که محرک های انقلاب صنعتی چهارم خواهند بود. همه تحولات و فناوری های جدید یک ویژگی کلیدی مشترک دارند: آن ها قدرت فراگیر دیجیتالیزه شدن و فناوری اطلاعات را اهرم نفوذ خود قرار می دهند. روندهای کلان فناوری، چهار نمود اصلی دارند که به خاطر ماهیت ملموس خود به آسانی قابل تشخیص هستند.

وسایل نقلیه خودکار
خودروهای بدون راننده در صدر اخبار قرار دارند اما اکنون وسایل نقلیه خودکار متعدد دیگری ازجمله کامیون ها، پهباد ها، هواپیماها و قایق ها نیز وجود دارند. با پیشرفت فناوری هایی چون حسگرها و هوش مصنوعی، قابلیت های همه این وسایل نقلیه خودکار با سرعت زیادی ارتقا پیدا می کنند.

چاپگر سه بعدی
چاپگر سه بعدی که تولید افزایشی نیز نامیده می شود، شامل ساخت یک شیء فیزیکی با چاپ لایه لایه از یک تصویر یا الگوی سه بعدی دیجیتال می شود. محصولات چاپگرهای سه بعدی به راحتی قابلیت سفارشی سازی دارند. در آینده چاپگرهای سه بعدی فراگیرتر می شوند تا آن جا که سلول ها و اندام های بدن را نیز در بر می گیرند.
روباتیک پیشرفته
امروزه روبات ها در همه بخش ها و برای طیف گسترده ای از کارها، از کشاورزی دقیق گرفته تا پرستاری، مورد استفاده قرار می گیرند. پیشرفت سریع در روباتیک خیلی زود همکاری بین انسان ها و ماشین ها را به واقعیتی روزمره بدل می سازد.

مواد جدید
مواد جدید در کل سبک تر، مقاوم تر، قابل بازیافت و سازگار هستند. مواد هوشمندی که خود را ترمیم و پاکسازی می کنند، فلزات دارای حافظه که به اشکال اولیه خود بازمی گردند، سرامیک ها و کریستال هایی که فشار را به انرژی تبدیل می کنند و غیره، اکنون کاربردهای مختلفی پیدا کرده اند. در کنار چهار نمود ملموس و فیزیکی که در بالا به آن اشاره شد، باید نوآوری های دیجیتال و نوآوری های بیولوژیک را نیز در زمره پیشران های انقلاب صنعتی چهارم ملحوظ بداریم. اینترنت اشیاء یکی از نقاط اصلی اتصال بین کاربردهای فیزیکی و دیجیتالی است که انقلاب صنعتی چهارم را ممکن ساخته است. انقلاب دیجیتال، رویکردهای بسیار جدیدی به وجود آورده است که شیوه تعامل و همکاری افراد و نهادها را متحول می سازد. برای مثال، زنجیره بلوکی یا همان بلاکچین یک پروتکل امن است که در آن شبکه ای از رایانه ها، درستی و صحت «دفتر توزیع شده» یک معامله را قبل از ثبت و تأیید آن به صورت کلی تصدیق می کنند. اگر فناوری بلاکچین در حال حاضر تنها معاملات مالی انجام پذیرفته با واحدهای پولی دیجیتال مانند بیت کوین را ثبت می کند، در آینده نقش دفتر ثبت برای کارهای مختلف مانند گواهی تولد و فوت، سند مالکیت، قباله ازدواج، مدارک تحصیلی، بیمه نامه ها، رویه ها و آرای پزشکی و اساسا هر نوع معامله ای را که بتوان به صورت کد بیان داشت، ایفا خواهند کرد. علاوه بر این پلتفرم هایی که فناوری به وجود آورده، امروزه آنچه اقتصاد در پی آن است، ممکن ساخته است. این پلتفرم ها که با تلفن هوشمند به راحتی مورد استفاده قرار می گیرند، افراد، دارایی ها و داده ها را گرد می آورند و شیوه های کاملا جدیدی برای مصرف کالاها و خدمات به وجود می آورند.

نوآوری ها در حوزه بیولوژیکی و به ویژه ژنتیک
این نوآوری ها در سال های اخیر، در کاهش هزینه و افزایش سهولت تعیین توالی ژنتیک و اخیرا در فعالسازی یا اصلاح ژن ها پیشرفت های قابل ملاحظه ای به  دست آمده است. زیست شناسی مصنوعی گام بعدی محسوب می شود که با نگارش دی ان ای، قابلیت سفارشی سازی ارگانیسم ها را در اختیارمان می گذارد. این پیشرفت ها سوای از مسائل اخلاقی عمیقی که پیش می آورند، نه تنها تاثیری عمیق و مستقیم بر پزشکی، بلکه بر کشاورزی و تولید سوخت های بیولوژیک هم خواهند داشت.

اقتصاد جهانی
انقلاب صنعتی چهارم تاثیر شگرفی بر اقتصاد جهانی خواهد داشت؛ تاثیری که چنان وسیع و چندوجهی است که جدا کردن یک اثر خاص را از سایر آثار دشوار می سازد. در واقع تمام متغیرهای کلانی که می توان تصور کرد - تولید ناخالص داخلی، سرمایه گذاری، مصرف، اشتغال، تجارت، تورم و غیره - تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. تاثیری که انقلاب صنعتی چهارم بر رشد اقتصادی خواهد داشت، از طریق بهره وری قابل توجه است. در واقع اینک فناوری و ابداع در نقطه عطف قرار داشته و به زودی موجب افزایش چشمگیر بهره وری و رشد اقتصادی بیشتر خواهد شد.
با وجود تاثیر مثبت فناوری بر رشد اقتصادی، پرداختن به تاثیر منفی احتمالی آن بر بازار کار، دست کم در کوتاه مدت، لازم و ضروری است. رشد فناوری ها دو اثر متضاد بر اشتغال می گذارند. نخست بر اثر تحول و اتوماسیون ناشی از فناوری، سرمایه جایگزین نیروی کار شده و باعث می شود کارگران بیکار شوند. دوم، تاثیر اتوماسیون با یک اثر سرمایه سازی همراه است که باعث می شود تقاضا برای کالاها و خدمات جدید افزایش یافته و به ایجاد مشاغل، کسب وکارها و حتی صنایع جدید منتهی شود.
ورای تغییرات در الگوهای رشد، بازارهای کار و آینده کار، شواهدی وجود دارد که نشان می دهد فناوری که اساس انقلاب صنعتی چهارم را تشکیل می دهد، تاثیر جدی بر نحوه اداره، سازماندهی و تامین منابع کسب وکار دارد. همچنین تحول، حاصل کار رقبایی نوپا و نوآور است که با دستیابی به پلتفرم های دیجیتال جهانی برای تحقیق، توسعه، بازاریابی، فروش و توزیع، می توانند با بهبود کیفیت، سرعت یا قیمت ارزشی که ارائه می دهند، سریع تر از هر زمان دیگری، شرکت های قدیمی را پشت سر بگذارند. تغییرات عمده در جانب تقاضا هم کسب و کارها را متحول کرده است: افزایش شفافیت، تعامل با مشتری و الگوهای جدید رفتار مصرف کننده - که بیش از پیش به دسترسی به شبکه ها و داده های تلفن همراه متکی است - شرکت ها را مجبور می کند که شیوه طراحی، بازاریابی و عرضه محصولات و خدمات کنونی و جدید را تطبیق دهند.
تغییرات تحول آفرینی که انقلاب صنعتی چهارم به ارمغان آورده است، نحوه فعالیت نهادها و سازمان های عمومی را بازتعریف می کنند. به ویژه این تغییرات، دولت ها - در سطوح منطقه ای، ملی و محلی - را متقاعد می کنند که با نوآوری خود و یافتن راه های جدید همکاری با شهروندان و بخش خصوصی خود، سازگاری پیدا کنند. همچنین نحوه ارتباط کشورها و دولت ها با یکدیگر را نیز تحت تاثیر قرار می دهند. در نهایت انقلاب صنعتی چهارم نه تنها چیستی کارهای ما بلکه کیستی ما را هم دستخوش تغییر و تحول کرده است. تاثیری که این انقلاب بر ما به عنوان فرد خواهد داشت، همه جانبه بوده و هویت ما و بسیاری از وجوه مرتبط با آن، حس حریم خصوصی، تصورات افراد از مالکیت، الگوهای مصرف، زمانی که به کار و فراغت اختصاص داده می شود، نحوه پیشبرد شغل و بهتر کردن مهارت ها را تحت تاثیر قرار می دهد. این انقلاب بر نحوه دیدار ما با مردم و شیوه گسترش روابطمان، سلسله مراتبی که بر آن ها تکیه داریم و سلامت ما تاثیر می گذارد.

منبع: مجله دانش بنیان