اقتصاد دانش بنیان

بررسی یک مفهوم نوظهور

علي اکبر قيومي/ مدير مرکز رشد پارک علم و فناوري يزد

يک؛ استارتآپ اينجا، استارتآپ آنجا، استارتآپ همهجا

اين روزها در همه محافل و مجالس سخن از «استارتآپها»ست: استارتآپها، راهکاري ارزان و آسان و سريع براي کارآفريني؛ توانايي استارتآپها در کمک به حل موانع توليد و صنعت؛ تجربه موفق استارتآپها در حوزه حمل و نقل و...؛ دنياي آينده اشتغال و اقتصاد متعلق به استارتآپها خواهد بود؛ لزوم حمايتهاي بيشتر دولتي از استارتآپها؛ راهاندازي مراکز شتابدهي براي کمک به توسعه استارتآپها و... تيترها و اخباري از ايندست به طور روزانه و مرتب در رسانه ها يا مراکز مرتبط با توسعه فناوري و کارآفريني در کشور شنيده ميشود، به گونهاي که اگر از شيوع «تب استارتآپ» در ايران سخن بگوييم، چندان گزاف نخواهد بود. اگرچه بخشي از اين موضوع به خصايص فرهنگي ايرانيان در جوزدگي و مدگرايي بازميگردد، اما سوال آنجاست که بهراستي يک «استارتآپ» چيست و فضاي استارتآپي در شرايط کنوني چگونه ميتواند به بهبود فضاي اقتصاد و اشتغال در ايران عزيز کمک کند؟

دو؛ استارتآپ چيست؟

اگرچه هر شرکت نوپا را ميتوان يک startup company يا به اختصار startup ناميد، اما در ادبيات رايج، استارتآپ به گونه خاصي از يک فعاليت فناورانه و اقتصادي گفته ميشود که داراي ويژگيهاي چندگانه زير است:

- نوپايي: يک استارتآپ همچنان که از نام آن برميآيد، به يک شرکت يا کسب وکار نوپا اطلاق ميشود. موسساتي که چندين سال از راهاندازي آنها گذشته است (معمولا بيش از سه سال)، ديگر يک استارتآپ محسوب نميشوند.

- نوآوري: استارتآپها معمولا راهحلي جديد براي مسئلهاي معمولي يا حتي قديمي ارائه ميدهند. خلاقيت و نوآوري رکن يک استارتآپ است.

- فناوري: استارتآپها به طور گسترده از فناوريهاي جديد و به ویژه فناوري اطلاعات و ارتباطات در راهحلهاي پيشنهادي خود استفاده ميکنند.

- مبتني بر ايده محوري خاص: استارتآپها از انواع شرکتهاي چندکاره و داراي تنوع فعاليت و محصول نيستند و عموما متمرکز بر حل يک مسئله و ارائه يک راهحل ساماندهي شدهاند.

- خطرپذيري: از ويژگيهاي همراه با يک استارتآپ، مخاطرات بالا در مقايسه با فعاليتهاي تجاري و توليدي معمول در بازار است. البته سرمايه گذاري در استارتآپها يک قمار نامعقول به حساب نميآيد، چراکه سود احتمالي بسيار بالا، جبرانکننده خطرهاي احتمالي خواهد بود.

- سهولت نسبي راه اندازي: راهاندازي يک استارتآپ معمولا به سرمايه گذاريهاي اوليه سنگين نياز ندارد. بيشتر استارتآپها در کانونهاي کوچک دانشجويي شکل گرفتهاند.

- برخوردار از ظرفيت رشد سريع: از آنجا که بيشتر استارتآپها راهحلهايي جديد براي مسائل عمومي جامعه ارائه ميکنند، بهسرعت ميتوانند مشتريهاي بيشماري بيابند و توسعه پيدا کنند.

البته شايد بتوان ويژگيهايي ديگري را نيز براي استارتآپها برشمرد يا آنکه شدت و غلظت هرکدام از خصوصيات فوق در استارتآپهاي مختلف، متغير باشد، اما در حالت کلي و در ادبيات رايج، به هر نوع کسب و کار جديدي استارتآپ گفته نميشود. يک استارتآپ، تلفيق و ترکيبي از نوآوري، فناوري و کارآفريني است.

استارتآپها الگويي جديد از کسب وکار در سطح بين المللي محسوب ميشوند و اين گروه از مشاغل عمدتا بر آخرين تحولات در فضاي جهاني فناوري مبتني هستند. امروزه در کشورهاي مختلف شاهد فعاليت موفق تعداد بيشماري از انواع استارتآپها هستيم. برخي از اين کسب وکارهاي نوپا تنها در طول چند سال، ميلياردها دلار گردش مالي، سودآوري يا ارزش سهام داشتهاند. با توجه به روندهاي موجود در فضاي جهاني فناوري و توسعه فزاينده اقتصاد مبتني بر دانش و نوآوري، پيشبيني روند رو به رشد استارتآپها کاملا معقول و طبيعي به نظر ميرسد.

سه؛ رشد خيرهکننده ادبيات و رويدادهاي استارتآپي در ايران

چنانچه اشاره شد، ادبيات استارتآپي و برگزاري رويدادهاي ترويجي مرتبط با آن در مدتي بسيار کوتاه، رشد حيرتآوري در ايران داشته است. علاوه بر خصايص فرهنگي ايرانيان در استقبال سريع و شديد از امواج گفتماني جديد، عوامل ديگري نيز به رشد سريع فضاي استارتآپي در ايران ياري داده است که از جمله ميتوان به موارد زير اشاره داشت:

- فعاليت موفق و جنجالي برخي از استارتآپهاي بزرگ در سطح کشور

- فضاي جذاب، هيجاني و جوانپسند رويدادهاي استارتآپي

- ورود جدي پارکهاي فناوري و دانشگاه ها در حمايت از برگزاري رويدادهاي ترويجي

- حمايت مسؤلان ملي و محلي در سطوح گوناگون از توسعه ادبيات استارتآپي به ویژه در مسير کارآفريني

- تاثيرگذاري مثبت و موثر فضاي مجازي و رسانهاي

اما آيا بهراستي اين رشد حبابوار با شرايط اقتصادي و نظام کسب وکار در ايران متناسب است؟ آيا ما در حال تقليدي سطحي از ديگر کشورها هستيم يا واقعا اين الگوي جديد را به استخدام خود درآوردهايم؟ آيا ترويج و توسعه ادبيات استارتآپي ميتواند به حل مسائلي چون اشتغال و بهرهوري در کشور ما کمک کند؟ يا آنکه غوغاي استارتآپها پس از مدت کوتاهي فروکش خواهد کرد و اين «تب فراگير» فرو خواهد نشست؟

در مواجه ه با پديده اثرگذار، عميق و جديدي مانند استارتآپها لازم است بدون گرفتار شدن در دام افراط و ارائه تصويري معجزهگر از آن در اذهان و افکار عمومي، با شناخت دقيق ابعاد و اطراف اين مسئله و آشنايي بيشتر و بهتر با نقاط قوت آن، از اين الگو در جهت کاستن از معضلات و مشکلات موجود در نظام اقتصادي و اجتماعي خود استفاده کنيم.

چهار؛ مزيتهاي ترويج فضاي کسب وکار در کشور

مسئله اشتغال به ویژه در ميان انبوه دانشآموختگان دانشگاهي يکي از مسائل فوري و فوتي اقتصادي و حتي داراي ابعاد اجتماعي در ايران است. فضاي استارتآپي ضمن کمک به ثروتآفريني و افزايش بهرهوري، به چند طريق ميتواند به تغيير فضاي ذهني و ارتقاي توانمنديهاي جوانان جوياي کار در کشور ياري دهد که ازجمله ميتوان به موارد زير اشاره کرد: 

- تقويت روحيه خودباوري، اعتمادبهنفس و خوداتکايي: آموزه هاي استارتآپي به گونهاي است که مخاطبان را بيشتر متوجه ظرفيتها و توانمنديهاي خودشان ميکند. روحيه استخدامي و متوقع بودن از ديگران و به ویژه دولت، ازجمله نقاط ضعف کارجويان ايراني است.

- آموزش مهارتهاي کارآفريني: متاسفانه مهارتهاي لازم براي حرکت در مسير کارآفريني نظير طرح تجاري، بازاريابي و... از طريق سيستم آموزش رسمي کشور کمتر به مخاطبان منتقل ميشود. در حالي که اين موضوع از ارکان رويدادهاي ترويجي و فضاي استارتآپي است.  

- کمک به راهاندازي مشاغل با سرمايه گذاري نسبي اندک: به طور نسبي ايجاد يک فرصت شغلي در يک استارتآپ به سرمايه کمتري نياز دارد و از سرعت بالاتري برخوردار است.

- استفاده از ظرفيتهاي بخش خصوصي در جهت اشتغالزايي: استارتآپها از ظرفيت خوبي براي جذب سرمايه هاي مردمي در قالبهاي گوناگون برخوردارند. بسياري از موسسات خصوصي موفق، متقاضي سرمايه گذاري در استارتآپها هستند.

- جهتگيري در مسير حل مشکلات: چنانچه اشاره شد، استارتآپها عموما «راهحلمحور» هستند و راهکارهايي جديد براي حل مشکلات مبتلابه مردمي ارائه ميکنند. از اينرو ترويج فضاي استارتآپي علاوه بر ايجاد فرصتهاي شغلي، مستقيما در مسير حل مشکلات عمومي قرار دارد.

- کمک به حفاظت از محيطزيست و توسعه اقتصاد سبز: فرصتهاي شغلي ايجادشده در استارتآپها به دليل مبتني بودن بر فناوريهاي نوين، عموما در تضاد با محيطزيست نيستند و از جهت کمک به بهرهوري، به کاهش سطح مصرف انرژي نيز کمک ميکنند.

البته آنچه در مزاياي فضاي استارتآپي ذکر شد، به معناي آن نيست که پرداختن به توسعه و ترويج استارتآپها ميتواند تمامي معضل اشتغال را مرتفع سازد، بلکه منظور آن است که استارتآپها به عنوان يک انتخاب استراتژيک براي کمک به حل بخشي از معضل اشتغال، ترويج نوآوري، ارتقاي بهرهوري و تغيير فضاي کسب وکار در کشور ميتواند مورد توجه سياستگذاران و تصميمسازان قرار گيرد.

پنج؛ دولت و کمک به استارتآپها

اگرچه قبلا به نقش مثبت نهادهاي دولتي در ترويج فرهنگ استارتآپي اشاره شد، اما يقينا وظيفه دولتها منحصر به تشويق و فعاليتهاي فرهنگي نيست. دولتها (که در اينجا منظور نهاد حاکميت است) بايد با ريلگذاري مناسب، زمينه فعاليت موفق کارآفرينان و موسسات اقتصادي به طور کلي و استارتآپها را به طور خاص فراهم آورند. در اين ميان برخي از اصليترين وظايف نهاد حاکميتي را ميتوان به شرح زير برشمرد:

- کمک به بهبود فضاي کسب وکار به عنوان اولين و بزرگترين عامل موثر در موفقيت يک فعاليت اقتصادي شامل ساماندهي نظام بانکي، نظام بيمه و ماليات، قوانين تجاري، قانون کار و...

- توسعه شبکه پارکهاي علم و فناوري، مراکز رشد و شتابدهنده ها به عنوان اصليترين ساختارهاي ترويجي و حمايتي از توسعه کسب وکارهاي کوچک و دانش بنیان

- تثبيت و نهادينهسازي احترام به حقوق مالکيت معنوي به وسيله وضع قوانين مناسب

- رفع برخي از موانع قانوني کسب وکارهاي جديد و به ویژه فعاليتهاي اينترنتي در کشور

- توسعه تعداد و توان حمايتي صندوقهاي سرمايه گذار در کسب وکارهاي خطرپذير

- بهبود فضاي مراودات بين المللي

همانطور که اشاره شد، فضا و فرهنگ استارتآپي، الگوي جديدي از کسب وکار مبتني بر نوآوري، فناوري و کارآفريني را توسعه ميدهد و اين الگو ميتواند در جهت توسعه اقتصاد دانش بنیان و اشتغالزايي در ميان فارغ التحصيلان دانشگاهي و متخصصان ايراني بيشتر و بهتر مورد استفاده قرار گيرد. مشروط به آنکه اولا بدون افراط و شعارزدگي، ابعاد و اقتضائات استارتآپها را بهتر بشناسيم و در ثاني نهاد حاکميتي به وظيفه خود در بسترسازي براي فعاليت موفق اقتصادي و تقويت شبکه پشتيباني از استارتآپها عمل کند.

منبع: مجله دانش بنیان